Dagblaðið Vísir - DV - 06.11.2004, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 6. NÓVEMBER 2004
Helgarblað DV
Bjartsýni ríkti í peningaheiminum í kringum aldamótin, fólki var ráðlagt að kaupa verðbréf og sagt
að þau myndu margfaldast i verði. Árni Bergmann skrifar um þessa bólu sem sprakk i andlitið á
fólki um heim allan.

Kauphollin f New York „Sérfræðingar og ráðgjafar
urð.L,sér t'Mrskammar. Þeir voru allt fram á slðasta
sæludag I kauphöllum vissir um að þær væntingar um
nAABm' °t 9rÓðu UPP á VÍ6’ ættU Við
góð og gild efnahagsleg rök að styðjast. ’
‘ Frétt í íslensku blaði: 129 miljarð-
ar króna gufa á fáum dögum upp úr
verðmætasjónum - verðbréf hafa
fallið hratt í verði. Þeim tíðindum
fylgja huggandi athugasemdir um að
við þessu hafi allir mátt búast. Verð-
fallið sé ekki skrýtið heldur hitt, hve
mikið íslenska verðbréfavísitalan
hafði hækkað á þremur árum, eða úr
1000 súgum í 4000. Og sakleysingjar
klóra sér í skaila og velta því fyrir sér
hvað þessar sveiflur merki, hvort
þessir miljarðar hafi verið til? Rétt
eins og menn hafa í alþjóðlegu sam-
hengi orðið að velta því fyrir sér í
hvaða skilningi sex trilljónir dollara
voru til, sem hurfu rétt upp úr alda-
mótunum 2000 þegar verðbréfaból-
an stóra sprakk yfir kauphallir heims-
ins.
Um bóluna stóru hefur margt ver-
ið ritað, um þá bjartsýni sem hlaðist
hafði upp í peningaheiminum og
blés hana út þar til hún sprakk fram-
an í menn með stórum hvelli árið
2000, fýrst í Bandaríkjunum og þar
eftir um heim ailan.
Síðasti áratugur 20stu aldar var
hagstæður Bandaríkjunum og til
þess fallinn að spana menn upp í
ALLT FYRLR Z
JÓLAGL UGGANN 1
■8 Alnabær
Síðumúla 32 • Sími 588 5900

bjartsýni. Stjóm Clintons tókst að
rétta við fjárlagahaliann sem Reagan
og Bush eldri skildu eftir sig. Nokkuð
dró úr útgjöldum til hermála sem
hluta af þjóðarframleiðslu. Atvinnu-
leysi var fremur lítið, framleiðni jókst
hratt og feiknavonir voru bundnar
við hagnað af svonefiidu „nýju hag-
kerfi" sem tengdist tölvuiðnaði, líf-
tækni og öðmm tískugreinum.
Meira í dag en í gær
Verðbréfamarkaðurinn naut
góðs af. Hann tók við þessari
jákvæðu þróun og beitti sfnu
sérfræðingahjali óspart til að kjafta
upp á við verð á hlutabréfum. Dow
Jones vísitalan hækkaði jafnt og
þétt, úr 2588 stigum í janúar 1991 í
11302 súg í janúar 2000. NASDAQ,
sem skráir verð á hátæknifýrirtækj-
um, skaust upp um 32% á ári ailan
áratuginn.
Skyndilega springur svo blaðran,
verð á verðbréfamarkaði hríðféll, sex
trilljónir dollara gufuðu upp. Eitt-
hvað hafa vísitölur skriðið upp á við
aftur en Dow Jones hefur samt ekki
náð sér enn.
Sérfræðingar og ráðgjafar urðu
sér til stórskammar. Þeir vom allt
fram á síðasta sæludag í kauphöll-
um vissir um að þær vænúngar um
arðsemi og gróða sem ráku verðlag
upp á við, ættu við góð og gild efna-
hagsleg rök að styðjast. Enda spáðu
þeir því margir hverjir, rétt eins og
verðbréfaunglingamir sem fengu að
kjafta upp sína vöm í Kasújósi hér
heima á bjartsýnistímanum að verð
á hlutabréfum mtmdi halda áfiam
að hækka um ófyrirsjáanlegan tíma.
Frægt dæmi um þetta var bók efúr
þá Glassman og Hasset sem hét
„Dow 36000" sem spáði því að verð í
kauphöllum mundi þrefaldast á
skömmum tíma. En þar segir til
dæmis:
„Hlutabréfamarkaðurinn er pen-
ingavél: settu dollara inn í annan
endann og fáðu þessa dollara aftur
og meira til við hinn endann... Dow
Jones-vísitalan ætti í rauninni að
fara upp í 36000 súg, en við viljum
vera raunsæir og teljum að það
muni taka nokkurn úma, ef til vill
þrjú til fimm ár.“
Með öðrum orðum: einhvern
ú'ma á árunum 2002-2004 átti að fást
þrisvar sinnum meira fýrir verðbréf-
in en skömmu fýrir aldamót. Allt fór
á annan veg, bólan sprakk sem fyrr
segir. Síðan hafa verðbréfasérfróðir
verið hógværari í spásögnum, flesúr
haldið sig við að tala út og suður um
að allt geti gerst - um leið og þeir
tala niður ótta við enn stærri dýfur
en þegar eru yfir gengnar.
Lýðskrum og svindl
Á þessari þróun eru ýmsar skýr-
ingar gefnar. Til þess er m.a. tekið að
á sjálfu blómaskeiðinu hafi stórfyrir-
tækin bandarísku komið sér undan
ýmsu eftirliti og reglum sem stjórn-
völd höfðu sett á tii að forða slysum
í efnahagslífi. Lýðskrum gegn „boð-
um og bönnum" ríkisins hafði mikið
að segja. Það auðveldaði stórfor-
stjórum að leika sér að því að gera
sjálft hugtakið „upplýsingaþjóðfé-
lag“ að öfugmæli og lygi.
Þeir fengu betri möguleika en
nokkru sinni fyrr til að einoka upp-
lýsingar um raunverulega stöðu
sinna fyrirtækja og láta allt h'ta sem
allra best út í skýrslum til stjórna og
hluthafa (sem sátu undarlega lengi
rólegir í þeirri trú að þeir ættu fyrir-
tækin og hefðu áhrif á rekstur
þeirra). Þeim tókst líka ágæúega að
blekkja svokallaða óháða sérfræð-
inga. Haft er fyrir satt að snjall stór-
forstjóri hafi í rauninni fært sérstakt
bókhald fyrir fyrirtækið, annað fyrir
skattinn og hið þriðja fyrir sjálfan sig
- og það eitt var marktækt. Allt þetta
undirbjó hneykslin miklu, þegar
risafyrirtæki eins og Enron og
WorldCom urðu uppvís að margs-
konar svindli og þjófnaði - sem að
sínu leyti hlaut að grafa undan trú
manna á að raunverulegur hagnað-
ur væri á bak við yfirborð fallegra
ársskýrslna. Og varð þar með til að
1
Árni Bergmann
skrifar um gullgerðarlist
sem brást.
Heimsmálapistill
fella verðbréf í gengi yfir línuna.
Gullgerðarlist brást
í annan stað reyndist oftrú
manna á „nýja hagkerfið" sem
tengdist hátækni og tölvuvæðingu
allra hluta, afar skaðleg þegar fram í
sótú. Efúr á að hyggja undrast menn
það stórlega, hve mikill vöxtur hljóp
í þessi fýrirtæki og hve hátt þau voru
skrifuð í vísitölum þótt þau reyndust
í rauninni hinn versta fjárfesúng og
skiluðu aldrei neinum hagnaði.
Þetta er kallað gullgerðarvillan.
Ekki í þeim gamla skilningi að eitt
sinn trúðu menn því að hægt væri
að finna töfralausn á því að breyta
ógöfugum málmum í gull. Gullgerð-
arvillan er í því fólgin að menn halda
að þegar búið sé að finna aðferð til
að gera gull úr blýi þá muni gullið
halda áffarn að vera fágætur málm-
ur og gullgerðarmenn verði ævin-
týralega ríkir. Eitthvað svipað var á
seyði í þeirri gullgerðarlist samtfrn-
ans að hægt var að breyta elektrón-
um, ljósleiðurum og leynilegiun for-
ritum í peninga. Menn hunsuðu þá
lærdóma fyrri sögu, að eftir að
tækninýjung kemur í heiminn fellur
verð á vörum henni tengdum hratt -
sem og gerðist í tölvuheimi og víðar.
Ekki bætú það svo úr skák að við
tók villt og galin fjármálastjórn
Georges Bush yngri. Sem á
örskammri stund sneri afgangi á
fjárlögum í gífurlegan halla (sem
stefnir í hálfa trilljón dollara á næsta
ári), hikaði ekki við að lækka skatta
stórlega, einkum á ríku fólki og snar-
hækkaði um leið útgjöld til hernaðar
og þá til ævintýra í írak sem ekki sér
fýrir endann á. Hann var víst rétt í
þessu að tryggja sér endurkjör til
forsetaembætús og hafði þá brennt
fleiri dollurum í kosningabaráttu en
nokkur maður hefur áður gert.