Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags - 01.01.1970, Blaðsíða 37
metrakerfið og hið alþjóðlega einingakerfi
Metrakerfið var innleitt í Frakklandi með lagasetningu á árunum
1795-1799. Kerfið náði fljótlega mikilli útbreiðslu og er nú lögskipað
1 öllum menningarlöndum, eða lögleyft til jafns við þau eldri kerfi sem
enn halda velli. Á íslandi var metrakerfið lögleitt árið 1907.
Nafnið metri er myndað af gríska orðinu metron = mælir. Upphaf-
lega var ákveðið að metrinn skyldi vera sem næst 1 tíumilljónasti af
vegalengdinni frá norðurheimskauti að miðbaug jarðar, mælt eftir
lengdarbaugnum um Parísarborg. Til að finna þessa vegalengd með
nægilegri nákvæmni, þurfti umfangsmiklar landmælingar sem náðu frá
Dunkirk í Frakklandi til Barcelona á Spáni. Á grundvelli þeirra mæl-
*nga var smíðaður staðalmetri úr málmi og hann síðan notaður til við-
niiðunar. Af máleiningunni, metranum, var svo leidd vogareiningin,
gramm, með því ákvæði, að milljón grömm skyldu vera jafnvægi eins
túmmetra af vatni í þyngsta eðlisástandi (þ.e. við 4°C). Við val yfir- og
undireininga var fylgt tugakerfinu, sem þá var að ryðja sér til rúms.
Þegar til átti að taka, reyndist kílógrammið hentugri staðalstærð en
grammið. Var því smíðað staðalkílógramm úr málmi og varðveitt til
viðmiðunar á sama hátt og staðalmetrinn. Fyrstu staðaleintökin af
nietranum og kílógramminu voru löggilt í Frakklandi árið 1799. Ný
alþjóðleg staðaleintök af báðum þessum einingum voru tekin í notkun
árið 1899. Staðalkílógrammið frá 1899 er enn í gildi, en skilgreiningu
metrans hefur tvívegis verið breytt, ekki til að breyta lengd metrans,
heldur til að fullnægja kröfum nýrrar mælitækni. Jafnframt hefur reynzt
nauðsynlegt að staðla fleiri einingar og fella þær inn í metrakerfið. í
hinu alþjóðlega einingakerfi, Sl (Systéme international d’Unités), sem
samþykkt var á alþjóðaráðstefnu um mál og vog árið 1960, eru grund-
vallareiningarnar þessar:
lengdareining: metri (m)
massaeining: kílógramm (kg)
tímaeining: sekúnda (s)
rafstraumseining: amper (A)
ljósstyrkseining: kandela (cd)
hitaeining: Kelvingráða (°K)
Af þessum höfuðeiningum eru svo aðrar einingar kerfisins leiddar, beint
eða óbeint. Um 30 þjóðir hafa nú þegar samþykkt að taka upp þetta
einingakerfi sem hið eina löglega kerfi, og er fyrirsjáanlegt að það muni
verða allsráðandi í vísindum og viðskiptum þegar fram líða stundir. 1
yfirliti því um mælieiningar, sem hér fer á eftir, eru einingar alþjóðlega
einingakerfisins auðkenndar með feitu letri og skilgreiningarnar gefnar.
Stefnt er að því að taka úr notkun flestar þær einingar sem ekki til-
heyra kerfinu eðá samlagast því auðveldlega. Einingar eins og kalorían,
kílóvattstundin og hestafiið munu því sennilega hverfa af sjónarsviðinu
áður en langt um líður. Helzta undantekningin verða hinar venjulegu
tímaeiningar, sem munu haldast óbreyttar.
(35)