Litli Bergþór - 22.07.1987, Síða 18

17
Hér mun vera komin fyrsta vitneskja
um trjárækt á Islandi. Ekki er vitaó
hverjir eiga heiöur af gróöursetning-
unni, en hugsast má aö Gísli Magnús-
son eigi þar einhvern hlut aó máli.
Gísli bjó í Eyjafirói til ársins 1632
og frá 1646-1649, og síöan í Skálholti
sem fyrr getur.
Um miöja 18. öld var garörækt enn
bundin viö fáa staði, einkum bústaói
embættismanna. Þó sýndi konungsvaldió
talsverða viöleitni til aö auka garö-
rækt, einkum eftir aó kartöflurækt
hófst hér. Var grænmetisfræi dreift
ókeypis til bænda og þeim jafnvel gert
skylt aó hlaöa sér garóa og rækta kál,
rófur og kartöflur, aö viólögóum
sektum.
Er svo var komió virtist hafa skap-
ast grundvöllur fyrir nýrri búgrein á
Islandi, garöyrkju. Stjórnvöld sýndu
málinu áhuga og í landinu beittu
áhrifamiklir menn sér fyrir því, m.a.
Magnús Stephensen landfógeti og Björn
Halldórsson prófastur i Sauölauksdal.
Svo fór þó ekki. Yfir landió gekk
mikið áfallatímabil á siðari hluta 18.
aldar sem náöi hámarki meö Skaftár-
eldum 1783 og landskjálftum á Suóur-
landi 1784. Þessum harðindum fylgdi
hallæri og farsóttir sem kunnugt er.
Eftir landskjálftana var Skálholts-
staóur nánast i rúst, og áriö 1785 var
ákveðið aó flytja biskupssetrió til
Reykjavikur. Byggö mun þó ekki hafa
lagst af i Skálholti nema e.t.v. um
skamman tima.
Á 19. öld fara sögur af heimilis-
garórækt i Skálholti. Þá var oróió
algengt aö garöholur væru viö bæi þar
sem ræktaðar voru kartöflur, rófur
o.fl. til búdrýginda. Sióan hefur
garörækt veriö stunduó nær óslitiö á
Skálholtsstaö, fyrst og fremst til
heimanota sem ætið áður.
Eins og sjá má af þessu yfirliti
nær garöyrkjusaga Skálholtsstaðar
yfir nær 1000 ár þótt ekki sé hún
samfelld allan þann tima. 1 fyrstu
hefur ræktunarkunnátta veriö afar
takmörkuö og gekk vafalaust á ýmsu
um ræktun og val tegunda. Nokkrar
tegundir sýndu þó fullnægjandi vöxt
og þroska, t.d. bygg og var þeirri
ræktun haldið áfram.
Um ástæóur þess aó byggrækt og
annarri ræktun fór hnignandi viö upp-
haf 15. aldar er ekki vitaó. Svarti-
dauöi (um 1400) á þó örugglega sinn
þátt i þvi.
Á 15. 16. og fram eftir 17. öld,
hefur ekki verið ræktun i Skálholti
svo nokkru nemi, ef marka má heim-
ildir eöa öllu heldur heimildaleysi.
Á 15. öld var þó "laukagaróur" á
biskupssetrinu á Hólum, svo garörækt
var ekki allsendis ókunn Skálholts-
biskupum á þeim tima.
Gisli Magnúson tekur siöan til viö
ræktunarstörf undir lok 17. aldar, og
siðan þá hefur garörækt verió stunduö
nokkuó samfellt á Skálholtsstaö.
Viö samantekt þessa studdist ég vió
ýmsar greinar og rit, sum ótæpilega.
Þau helstu eru þessi:
Eggert Ólafsson, Bjarni Pálsson (1772)
Feröabók. Þýö. Steindór Steindórsson
1942. örn og Örlygur RVK.
Þorleifur Einarsson (1962): Vitnis-
buróur frjógreiningar um gróöur veóur-
far og loftslag á íslandi,- Timaritið
Saga RVK.
Sturla Friöriksson (1982): Lin-
akrar á Bergþórshvoli: Eldur er i
noröri, Sögufélag, RVK.
Guórún P. Helgadóttir (1981):"Lauka-
garór'h I speculum Norroenum, Odense
University Press, Odense.
Hannes Finnsson (1796): Mannfækkun
af hallærum AB, RVK 1970.