Litli Bergþór - 01.12.2003, Síða 14
Obyggðamál
Óbyggðanefnd, sem er þriggja manna nefnd skipuð
af forsætisráðherra til að úrskurða mörk þjóðlenda,
felldi úrskurð um þessi mörk í Árnessýslu 21. mars sl.
í stórum dráttum var þessi úrskurður á þann veg að
þjóðlendumörk fylgdu landamörkum frá Hagafelli að
Hvítá, en afrétturinn þar fyrir norðan var úrskurðaður
þjóðlenda, en bændur hefðu þar hefðbundinn beitarrétt
fyrir búfé og annan nytjarétt sem honum fylgir.
Fjármálaráðherra kærði þessa niðurstöðu fyrir hönd
ríkisins vegna úrskurðarins um mörk milli þjóðlendu
og eignarlanda frá Brúará að Hvítá en sveitarstjórn
Bláskógabyggðar vegna úrskurðar um
Biskupstungnaafrétt frá Sandá að mörkum á Kili.
Héraðsdómur Árnessýslu tók þetta mál fyrir á
dómþingi í Haukadal í september. Hófst umfjöllun
hans með vettvangsferð.
Vettvangsskoðun
Að morgni mánudags 1. september var lagt upp frá
Hótel Geysi. Þátttakendur voru dómarar Héraðsdóms
Suðurlands, ríkislögmaður og aðstoðarmaður hans,
Ólafur Bjömsson, lögmaður landeigenda, Mjöll
Snæsdóttir, fomleifafræðingur, og leiðsögumennirnir
Arnór Karlsson, Björn Sigurðsson, Margeir Ingólfsson
og Sveinn Skúlason.
Haldið var sem leið liggur upp hjá Gullfossi og inn
á Kjalveg. Gerð var grein fyrir hvar Tunguheiði og
Hólaland liggja og í stórum dráttum mörk þeirra við
Brattholt. Einnig var skýrt frá hvar, hvenær og
hvernig búseta var á þessum löndum og hvernig mikill
hluti þess hefur nú verið tekinn til uppgræðslu.
Rfkislögmaður benti á hvar „kröfulína“ ríkisins liggur.
Við Sandá var bent á að hún markaði þjóðlendumörk
samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar, og að norðan
hennar væri svonefndur Framafréttur. Þar var gerð
grein fyrir uppgræðslustarfi Biskupstungnahrepps,
bænda í Biskupstungum og Landgræðslu ríkisins á
svæðinu norðan Sandár síðustu áratugi. Á leiðinni inn
að Bláfellshálsi var lýst leifum af kolagröfum, sem
fundist hafa í Brunnalækjartorfum, Rótarmannatorfum,
við Grjótá og í Sandvatnshlíð. Ennfremur var bent á
hvar elstu mannvistarleifar er að finna í Hellragili og
hús fyrir fjallmenn og ferðamenn í Sultarkrika og í
Fremstaveri. Einnig var sýnt hvar vegur liggur að
jaðri Langjökuls norðan við Jarlhettur, þar sem eru
mannvirki sem notuð eru í tengslum við ferðir á
jökulinn. Á norðanverðum Bláfellshálsi var stansað til
að gefa þátttakendum í ferðinni kost á að tryggja sér
fararheill með því að leggja stein í vörðu.
Áfram var haldið Kjalveg og yfir Hvítá, Þá er
komið á land það sem nefnt er „Afréttur fyrir innan
vötn“. Þar var sýnt hvar áður voru vöð og ferjustaður
á ánni. Bent var á landgræðslugirðingu Lions-
klúbbsins Baldurs í Reykjavík, þar sem félagar hans
hafa stundað uppgræðslu og heftingu sandfoks í nær
40 ár. Einnig var gerð grein fyrir hvar búsetuminjar
hafa fundist á þessu svæði. Þegar ekið var meðfram
Svartártorfum var sýnt hvernig uppblástur hefur verið
stöðvaður með því að dreifa heyi í börð.
Við Árbúðir, hálendismiðstöð Biskupstungnamanna,
var ekið yfir Svartá og stansað í vesturjaðri
Tjarnheiðar, þar sem er sæluhús Ferðaféalgs Islands
sem kennt er við Hvítámes. Þama var gerð grein fyrir
nokkrum þáttum í jarðsögu svæðisins allt frá lokum
ísaldar og kenningum um ferðaleið vestan Hvítárvatns.
Mjöll Snæsdóttir sýndi bæjarrústir austan við
sæluhúsið og greint frá rannsóknum sem á þeim hafa
verið gerðar. í sæluhúsinu var sagt frá reimleikum,
sem þar hefur oft orðið vart síðustu áratugi.
Áfram var ekið norður Kjalveg og sýnt hvar mörk
em við afrétt Hrunamanna. Stansað var norðan Innri-
Skúta og sýnd nokkur kennileiti á mörkum við
Auðkúluheiðarafrétt milli Langjökuls og Hofsjökuls.
Einnig var sýnt hvar örlagasaga Reynisstaðarbræðra
áfti sér stað, bent á leifar mannvirkja sem tengdust
fjárleitum og sýnt hvar verið er að byggja aðstöðu fyrir
fjallmenn og ferðamenn í Svartárbotnum.
Ekki var haldið lengra í norðurátt en snúið við sömu
leið til baka. Þá gafst tækifæri til að greina hvar bolla-
lagt hefur verið um uppistöðulón og vatnsvirkjanir á
þessu svæði og minjar sem finna má um rannsóknir
vegna þeirra.
Þegar komið var niður í miðja Hólahaga var haldið
vestur svonefndan Línuveg, vestur yfir Ásbrandsá og á
Haukadalsheiði. Þar var gerð grein fyrir beitarhúsum
og slægjulöndum á þessum slóðum fyrrum og einnig
landgræðslu á síðustu áratugum. Einnig var sýnt
hvernig lörtd jarða liggja og mannvirki sem þar er að
fínna.
Á vestanverðri Haukadalsheiði var snúið við og
síðan haldið niður í Haukadal. Gerð var grein fyrir
byggð þar og skógræktarstarfinu á síðari áratugum.
Sýnt var hvar austurhluti lands Helludals liggur.
Næst var farið vestur með Hlíðum og greint frá
jörðum á þeirri leið. Ekið var upp Miðfellsveg í
Uthlíð og sýnt hvar land Uthlíðar liggur og hvar
„kröfulína“ ríkisins hefur verið dregin vestan úr
Brúarárskörðum í upptök Stakksár sunnan í
Bjamarfelli. Farið var norður fyrir Miðfell og þar gerð
grein fyrir óskiptu landi jarðanna Uthlíðar 1, Úthlíðar
2, Hrauntúns og Stekkholts. Einnig var sýndur vestur-
hluti jarðanna Helludals og Neðradals.
Vettvangsferðin endaði í Réttinni í títhlíð og var þar
greint enn frekar en áður frá landnámi á þessum
slóðum og ýmsu varðandi nytjun og eignarhald á
jörðunum.
Málflutningur
Formlegt dómþing var sett að Hótel Geysi 16. sept-
ember kl. 9. Ingveldur Einarsdóttir, dómstjóri, stjóm-
aði því, en meðdómendur hennar voru héraðsdómar-
amir Amgrímur ísberg og Sigurður Tómas Magnússon.
Þennan dag var tekinn fyrir úrskurður Óbggðanefndar
um mörk þjóðlendu frá Brúará að Hvítá.
Litli Bergþór 14