Bændablaðið - 09.12.2003, Blaðsíða 22

22
Bændcblaðið
Þridjudagur 9. desember 2003
Matvæli með vlættum
bætiefnum - Hvert stefnir?
Ólíkt mörgum öðrum löndum Evrópu, og þá sérstaklega ólíkt hinum Norðurlöndunum, þá ríkir sterk
hefð á íslandi fyrir vítamín-, steinefna-, amínósýru- og fitusýrubætingu matvæla. Nauðsyn íblöndunar
vegna manneldisstefnu hefur eitthvað með þetta að gera en sennilega er mikið framboð á íblönduðum
matvælum hér á landi tilkomið vegna sterkra áhrifa frá bandarískum neytendamarkaði.
Hvað er átt við með íblöndun?
Með íblöndun bætiefna í mat-
væli er átt við viðbætingu
vítamína, steinefna, amínósýra,
fitusýra eða annarra efna í þeim
tilgangi að (1) endurheimta magn
þeirra efna í matvælum sem tapast
hafa í vinnslu, meðhöndlun eða
geymslu; (2) búa til matvæli sem
eru a.m.k. jafngild öðrum líkum
matvælum sem eru á markaði
(staðgengismatvæli); og (3) auka
næringargildi matvæla svo það sé
til hagsbóta fyrir neytendur. Þá
þarf að taka tillit til skaðsemi/-
skaðleysi efnanna í matvörunni,
þörf þjóðfélagsins eða ákveðinna
þjóðfélagshópa fyrir aukið magn
þessara efna og nýjustu þekkingu
á sviði næringar- og læknisffæði
um (hagstæð) áhrif bætiefna á lík-
amsstarfsemi.
Ástæður þess að matvæli eru
íblönduð eru margar og of langt
mál að telja þær allar upp hér.
Aftur á móti má skipta þeim í tvo
meginhópa: (1) Bætt heilsa þjóð-
arinnar (oft ástæður ríkisins) og
(2) aukin markaðshlutdeild (oft
ástæður seljenda). Markaðsástæð-
umar einkennast af nýjum upp-
lýsingum um næringarfræði sem
draga fram þá mynd að aukin
neysla á hinum ýmsu vítamínum
og steinefnum geti haft heilsu-
bætandi áhrif (optimal health).
Auk þess eru framleiðendur og
innflytjendur matvæla með
íblönduðum bætiefnum duglegir
að auglýsa að matvælin passi vel
inn í heilsusamlegan lífsstíl þó
svo að í mörgum tilfellum sé
óljóst hver raunveruleg áhrif
þessara efria em, sérstaklega
þegar litið er til lengri tíma.
Hvaða reglur gilda?
Á Islandi er ekki um að ræða
sérstaka reglugerð sem nær
eingöngu yfir íblöndun bætiefna.
Aftur á móti má finna bráða-
birgðaákvæði er varðar íblöndun í
reglugerð nr. 285/2002 um
aukefni í matvælum. Þar segir
m.a. "Þar til reglugerð um íblönd-
un bætiefna í matvæli hefur verið
sett getur Hollustuvemd ríkisins
[Umhverfisstofnun] veitt leyfi til
notkunar bætiefha. Bætiefni sam-
kvæmt reglugerð þessari em víta-
mín, steinefhi og lífsnauðsynlegar
fitu- og amínósýmr..". Reglu-
gerðin er sett með stoð í lögum
nr. 93/1995 um matvæli. Það er
því ljóst að sækja þarf um leyfi
fyrir öllum bætiefnum sem sett
em í matvæli. Ástæður em
margar og flóknar fyrir því að
ekki er til sérstök reglugerð fyrir
íblönduð matvæli. Ekki er ástæða
til að tíunda þær hér heldur horfa
fram á veginn og útlista nánar
hvers við getum vænst í nánustu
framtíð.
Hvers má vænta?
Evrópusambandið (ESB) er
komið með drög að samræmdum
reglum um íblöndun bætiefna í
matvæli. Um er að ræða drög að
reglugerð ESB, en ekki tilskipun,
sem gerir það að verkum að taka
þarf hana óbreytta inn í íslenskan
rétt. I fyrstu drögum er gert ráð
fyrir að reglugerðin nái aðeins
yfir vítamín og steinefni og
nokkur önnur efhi og því geta
aðildarlönd Evrópska efnahags-
svæðisins (EES) ennþá verið með
sínar eigin reglur, t.d. er varða
íblöndun amínósýra og fitusýra í
matvæli.
Reglugerðin ber þess talsverð
merki að iðnaðurinn hafi komi að
skrifúnum enda fékk fram-
kvæmdastjóm ESB innlegg iðn-
aðarins snemma í ferlinu. Sam-
kvæmt drögunum er gert ráð fyrir
viðauka þar sem nokkur efhi sem
vinsælt er að bæta í matvæli verða
tekin fyrir. í viðaukanum er að
finna lista af efnum sem ESB
hefur undir smásjá, t.d. koffín og
tárín sem hámarksgildi verða sett
fyrir síðar og önnur efni sem
verða bönnuð í matvæli (s.s. kava
og efedrín). Þessi listi kemur til
með að taka stöðugum breyt-
ingum enda em ný efhi sem bætt
er í matvæli að koma ffarn nánast
daglega.
Öryggisákvœði
Tiltölulega lítið er gert úr
öryggisákvæðinu í reglugerðinni.
Innflytjendum og ffamleiðendum
er í raun og vem heimilt að
markaðssetja vömr án sérstaks
leyfis ffá yfirvöldum ef viðbættu
efhin em á lista í drögunum yfir
leyfð efni. Auðvitað þurfa við-
bættu efnin að vera í leyfilegu
magni, þegar það magn verður
loks ákveðið, en að öðm leyti
verður markaðssetning nokkuð
einföld ef þessi drög ná ffam að
ganga. Hins vegar geta ríki
bannað dreifíngu matvæla með
viðbættum efnum ef þau geta sýnt
fram á að neytendum eða ein-
hverjum neytendahópum stafi
hætta af íblönduninni.Geri ríkin
slíkt verða þau strax að tilkynna
ástæður þess til framkvæmda-
stjómar ESB og til annarra
aðildarríkja EES. Framkvæmda-
stjóm ESB tekur svo ákvörðun
um réttmæti bannsins og ákvarðar
um framhaldið.
í drögunum kemur skýrt ffam
í hvaða matvæli íblöndun
bætiefna er óheimil. Vítamínum
og steinefnum er óheimilt að bæta
í grænmeti, ávexti og aðrar
ferskar óunnar vörur, kjöt, fisk og
áfenga drykki með alkóhólmagni
yfir 1,2%. Ekkert er kveðið á um
hvort íblöndun bætiefna verði
bönnuð í matvæli sem við getum
talið óheppilegan valkost eða á
slæmu máli "óholl". Þetta eru til
að mynda gosdrykkir, sælgæti og
fiturík matvæli s.s. kartöfluflögur.
Kanadamenn og Nýsjálendingar
stefna óðfluga að því að setja upp
viðmið er varða magn fitu og
sykurs og má ekki bæta í
vítamínum eða steinefnum ef
magn fitu og/eða sykurs er of hátt.
Sótt um leyfi
Eins og staðan er nú þarf
innflytjandi eða framleiðandi sem
hyggur á dreifingu matvæla með
íblönduðum bætiefnum að sækja
um leyfi hjá Umhverfisstofhun
(UST) á sérstökum eyðublöðum
sem finna má á heimasíðu
stofhunarinnar, www.ust.is. Þegar
fullunnin umsókn berst UST fer
af stað ákveðið ferli sem felst í að
kanna áhrif neyslu á matvörunni á
íslensku þjóðina eða ákveðna
þjóðfélagshópa. Ekki er um að
ræða faraldsfræðilegt áhættumat
heldur er stuðst við gögn sem til
eru um skaðleysi/skaðsemi
ýmissa bætiefna og annarra efna á
líkamann. Einnig koma mikil-
vægar upplýsingar um neyslu
þjóðarinnar að góðum notum í
þessu ferli. í sérstaklega erfiðum
málum er hægt að kalla saman
nefnd sem tekur þau mál fyrir og
gefhr stofnuninni álit sitt.
í nánustu framtíð er líklegt að
matvæli með íblönduðum
bætiefhum þurfi að tilkynna til
UST og greiða þurfi kostnað með
tilkynningunni sem samsvarar
umsýslukostnaði. Að öðru leyti er
áætlað að reglan um frjálst flæði
matvæla verði ráðandi og ef
matvæli eru markaðssett í einu
ríki EES geta þau borist
hindrunarlaust til íslands að því
tilskildu að þjóðinni stafi ekki
hætta af neyslunni. Sú staða getur
því hugsanlega komið upp að Red
Bull orkudrykkur verði leyfður á
íslandi og Cheerios verði leyft í
Noregi.
Höfundurinn, Steinar B.
Aðalbjörnsson, er næringar-
fræðingur hjá matvælasviði Um-
hverfísstofnunar. Greinin birtist
áður í ritinu Matur er mannsins
megin.
Broddur og ónæmi
Gefið nóg af góðum broddi - nógu snemmaJ
"Magn brodds" x "magn mótefha í
broddinum" x "rétt tímasetning á broddgjöf1 =
"ónæmiskerfi kálfsins". Ef eitt eða fleiri af
þessum atriðum klikkar leiðir það til lélegs
ónæmiskerfis hjá kálfinum. Fyrstu ævidaga
kálfsins eru mótefhin ekki melt í
maga/þörmum heldur flytjast þau óbreytt úr
þörmum, í gegn um þarmatotumar og út í
blóðrásina þar sem áhrifa þeirra gætir strax.
Eiginleikar þarmanna til að framkvæma þessa
flutninga minnka fljótlega eftir burð. Eftir
fjórar klukkustundir má sjá merkjanlegan mun,
getan hefur minnkað um 50% eftir tólf tíma og
er algjörlega horfin eftir sólarhring. Upptaka
kálfsins á mótefhum eykst upp að vissu marki
miðað við broddmagn og mótefhamagnið í
broddinum. Kálfar sem eru eftir sig eftir
erfiðan burð hafa minni getu til að flytja mót-
efhi frá þörmum. Magn mótefha í broddi getur
líka verið mismunandi milli kúa. í nýlegri
sænskri rannsókn kom í ljós að munur á
mótefhainnihaldi broddmjólkur var
mismunandi á milli kúa, eða allt frá 4 og upp í
174 g mótefna/lítra. Broddmjólk fjórðu hverrar
kýr í rannsókninni innihélt of lítið af mót-
efhum (ath. ekki verið rannsakað nýlega hér-
lendis). Magn mótefha í broddmjólk hjá kúm á
fyrsta og öðru mjaltaskeiði er eitthvað minna
en hjá eldri kúm en einstaklingsmunurinn er
miklu meiri. Þéttni mótefha í broddmjólk
minnkar hratt og hefur næstum helmingast
einungis 12 tímum eftir burð. Ekki skiptir máli
hvort júgrið hefur verið tæmt eða ekki. Á
bæjum þar sem kálfurinn er með móðurinni
fyrsta sólarhringinn fer það líka eftir aðbúnaði
og júgur/spenalögun hvort og hversu mikið
kálfhrinn sýgur.
Önnur sænsk rannsókn sýndi ffarn á að
kálfar sem sugu móður sem var laus í burð-
arstíu höfðu besta mótefhasvarið. Næst besta
mótefhasvarið höfðu kálfar sem fengu að sjúga
bundnar kýr í burðarstíu, en lélegasta mót-
efnasvarið höfðu kálfar sem sugu móður sína
bundna í hópstíu.
Ráðleggingar fyrir broddmjólkurgjöf
Ráðleggingamar era settar ffarn sem
mögulegar leiðir og þarf að líta á þær sem
slíkar. Sérstaklega er mæ.lt með því að á búum
þar sem mikið er um sjúkdóma og/eða
kálfamir stækka lítið sé rétt að breyta venjum í
þessa átt. Enn ffemur er mikilvægt að fylgja
öllum ráðleggingunum þar sem niðurstaðan
verður ekki betri en veikasti hlekkurinn í
keðjunni.
Broddgjafavenjur hjá kálfum sem eru teknir
frá móðurinni eftir burð:
Gœði:
Gefið allan brodd ffá fyrstu mjöltum áður
en broddur ffá seinni mjöltum er gefinn. Verið
gagnrýnin á gæði broddsins og notið brodd-
lager ef nauðsyn krefur (þíðið við 40°C). Hægt
er að meta gæði broddsins sjónrænt með því að
athuga lit og þykkt. Einnig er hægt að fá
öraggari niðurstöðu með því að nota einfalt,
ódýrt mælitæki sem mælir þéttni stórsameinda
(aftirðastöðvamar geta vafalítið útvegað svona
tæki). Broddur úr kú sem hefhr verið með
mjólkurleka fyrir burð er lélegur. Brodd ffá
júgurhluta með greinilega júgurbólgu á alls
ekki að gefa kálfhm.
Hvenœr?
Gefið kálfinum brodd eins fljótt og
mögulegt er eftir burð, helst innan tveggja
tíma.
Magn
Gefið minnst 1,5 dl af góðum broddi á
hvert kg líkamsþunga kálfsins, á fyrsta degi
eftir burð. Magnið er mikilvægt í fyrsta skipti
sem kálfurinn fær að drekka - leyfið kálfinum
að drekka eins mikið og hann vill, að minnsta
kosti 2 lítra. Mikil inntaka í fyrstu gjöf gerir
það oft að verkum að það líður einhver tími
þangað til kálfurinn hefur lyst á meiri broddi.
Þetta gerir ekki mikið til því hann hefhr þá
fengið í sig mikinn brodd þegar upptaka
mótefha ffá þörmum er í hámarki. Fyrsta
sólarhringinn er hægt að reyna að gefa brodd
eftir lyst með Ijögurra tíma millibili.
Broddgjafavenjur hjá kálfum
sem ganga hjá mœðrum
sínumfyrsta sólarhringinn:
Burðarstía:
Með tilliti til mótefhamagns kálfsins er
gott að skilja kýr í geldstöðu ffá hinum í hópn-
um. Einnig er gott ef kýrin getur verið ein með
kálfinum fyrstu tvo sólarhringana eftir burð.
Fylgist með!
Aldrei á að treysta því að kálfurinn fái
nægan brodd með því að sjúga. Fylgist
sérstaklega með kúm með lélega júgur- og
spenagerð og kúm með litlar móðurtil-
finningar. Kvígur sem era eftir sig eftir erfiðan
burð era yfirleitt ekki í neinu standi til að
hugsa almennilega um kálfinn. Eins mjólka
þær oft litlum broddi og hann inniheldur lítið
magn mótefria. Tveir lítrar af góðum broddi úr
flösku, eins fljótt og kálfurinn vill sjúga, er góð
trygging. Smá ábending til bænda sem leyfa
kálfinum að ganga hjá kúnni: Prófið að hand-
mjólka kúna, þegar hún er að bera. Þvoið júgur
og spena og tryggið að kýrin sé ekki með
júgurbólgu.
Almeitn ráð fyrir a
llur tegundir hýla:
Fylgja þarf veikbyggðum/þreyttum kálfum
sérstaklega vel eftir. Upptaka mótefha í þörm-
um er lítil hjá þessum kálfum og það líður oft
langur tími þar til þeir vilja sjúga. Verið samt
þolinmóð og leyfið kálfinum að drekka
sjálfum, ekki þvinga mjólkina ofan í hann
þannig að hún fari ofan í lungu! Aðstoð
dýralæknis til að gefa mjólk í gegnum
vambarslöngu er athugandi ef ómögulegt er að
koma broddinum í kálfinn öðravísi.
Niðurstöður frá Beitstad
I rannsóknum á ónæmi kálfa í héraðinu
Beitstad í Norður-Þrændalögum í Noregi kom
í ljós að 62% kálfanna fengu of lítinn brodd.
Rannsóknarmenn komust við að þeirri
niðurstöðu að þörf er á auknu eftirliti við um-
önnunarvenjur fyrsta sólarhringinn og einnig
þarf að breyta venjum við broddgjöf. I
rannsókninni var safhað saman upplýsingum
um hvem einstakan kálf af þeim 746 kálfhm
sem fylgst var með. Þar að auki vora 55
bændur spurðir út í umönnunarvenjur sínar.
Niðurstöðumar era að miklu leyti samsvarandi
niðurstöðum úr öðram erlendum rannsóknum.
I ljós kom að magn brodds í fyrstu gjöf var
sú gjöf sem hafði mest áhrif á ónæmiskerfi
kálfsins. Sú niðurstaða gefur grandvöll fyrir þá
ráðleggingu að gefa kálfinum eins mikinn
brodd og hann tekur á móti í fyrstu gjöf.
Margir bændur veigraðu sér við að gefa brodd
eftir lyst kálfsins. Sumir vilja meina að vinstrin
yfirfyllist við mikla broddgjöf. Það er þó fyrst
eftir nokkra daga þegar kálfhrinn er farinn að
fá reglulegar mjólkurgjafir að þessi fhllyrðing
á við. Fyrstu ævidaga kálfsins gilda önnur líf-
fræðileg lögmál. Þá yfirfyllist vinstrin af
broddi en hann rennur svo aftur til þarmsins
þar sem mótefnin era tekin upp, án þess að
meltingarferlið komi þar nokkuð nálægt. Svo
ffamarlega sem gæði broddsins era mikil og
hann er laus við óæskilegar bakteríur þolir
kálfurinn að drekka brodd fyrstu tímana eftir
burð eins og hann lystir.
Einnig kom fram að með því að aðskilja
kýr í geldstöðu ffá hinum í hópnum, er hægt að
koma í veg fyrir að júgur þeirra verði sogin. Ef
að júgur er sogið fyrir burð fara mótefnin úr
júgrinu þannig að kálfurinn fær lélegri brodd.
Þessi hluti tók bara til 68 kúa og niðurstaðan er
því ekki tölffæðilega öragg. Það er hins vegar
greinilegt að kálfurinn fær betra ónæmiskerfi
ef móðirin er skilin ffá hinum kúnum í
hópnum fyrir burð. Annað sem talið var
mikilvægt (en var ekki rannsakað í þessari
rannsókn) var að kýrin sé þar sem hún getur
hugsað um kálfinn og að kálfurinn geti ekki
sogið aðrar kýr (verði saddur af "rangri"
mjólk).
Landssamband kúabœnda, desember 2003
Endursagt og þýtt úr BUSKAP 07/03