Bændablaðið - 09.12.2003, Blaðsíða 24

24
Bœndablaðið
Þriójudagur 9. desember 2003

Viðbrögð við
sibreytilegum heimi
- Helsta ályktun sem dregin verfiur ef skýrsln nm íslenskan landbúnað i alfijófilegu umhverfi er
að bröunin er ör og nauðsynlegt að fylgjast grannt með henni
Hafi einhver vonast eftir afdráttarlausu
svari um það hvort íslenskur landbúnaður sé
betur kominn innan eða utan
Evrópusambandsins verður sá hinn sami fyrir
vonbrigðum. Afangaskýrsla starfshópsins er
öðru fremur staðfesting á því að allt er í
heiminum hverfult og að það á ekki síður við
um landbúnað en önnur svið mannlífsins.
Þegar meta á stöðu íslensks landbúnaðar í
alþjóðlegu umhverfi eru það einkum stefna
ESB í landbúnaðarmálum og þó miklu ffemur
ákvarðanir á vettvangi
Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar (WTO) sem
hafa mest áhrif. Allir þeir sem fylgjast með
landbúnaðarmálum vita hversu mikil áhrif
ákvarðanir WTO hafa á starfskjör íslensks
landbúnaðar. Þar hafa staðið yfir viðræður
sem miða að því að auka enn frjálsræðið í
alþjóðlegri verslun með landbúnaðarvörur
með afhámi tollvemdar og annarra
innflutningshafla. Þótt þær viðræður hafi
steytt á skeri nú I haust eiga flestir von á því
að þráðurinn verði fljótlega tekinn upp aftur
og að nýjar reglur muni taka gildi einhvem
tímann eftir 2006.
Evrópusambandið hefur nýlokið
endurskoðun á landbúnaðarstefhu sinni en
hún leiddi til róttækari breytinga á þessum
umdeilda homsteini sambandsins en áður
hafa þekkst. Með þessu er ESB að bregðast
við tvennu: annars vegar stækkun
sambandsins til austurs og hins vegar
þróuninni á vettvangi WTO. Hvort tveggja
mun reyna vemlega á samstarf
aðildam'kjanna á næstu ámm og því em
miklir breytingatímar framundan í evrópskum
landbúnaði.
Við þessu þarf íslenskur landbúnaður að
Mshópurinn
Starfshópur utanríkisráóherra er þannig skipaöur
að formaður er Jón Sigurösson seölabankastjóri
en aðrir í hópnum eru: Ari Teitsson og Erna
Bjarnadóttir frá Bændasamtökunum, Egill Heiðar
Gíslason, aðstoðarmaður utanríkisráðherra,
Grétar Már Sigurðsson skrifstofustjóri og Martin
Eyjólfsson, sendiráðunautur úr
utanríkisráðuneytinu, en sá síöarnefndi var ritari
hópsins. Einnig voru í hópnum Guðmundur B.
Helgason ráðuneytisstjóri, Ólafur Friðriksson,
deildarstjóri i landbúnaðarráðuneytinu, og Pálmi
Vilhjálmsson, framkvæmdastjóri Samtaka
afurðastöðva í mjólkuriðnaði.
Veganesti starfshópsins frá utanríkisráðherra var
"að fjalla um óvissuþætti varðandi stöðu íslensks
landbúnaðar andspænis Evrópusambandinu (ESB)
og hugsanlegri aðild íslands að því, svo og
andspænis stefnuákvörðunum
Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar (WTO) og þróun
alþjóðavæðingar almennt". Hópurinn túlkaði
verkefni sín þannig að hann ætti að
o fækka óvissuþátlum sem varöa íslenskan
landbúnað andspænis landbúnaðarstefnu ESB,
o afla upplýsinga um reynslu landbúnaðarins í
nágrannalöndum af aðild aö ESB,
o gera samanburð á aðstæðum og þróun í
Finnlandi og aðstæðum og þróun hér á landi,
o afla upplýsinga um horfur landbúnaðarmála við
væntanlega stækkun ESB og
o afla upplýsinga um landbúnaðarmál af vettvangi
WTO.
Hópurinn hittist fyrst 5. júní 2002 og héit alls 24
fundi. Nokkrir nefndarmenn fóru í kynnisferð til
Finnlands í október 2002 og tveir nefndarmenn
öfluðu upplýsinga í Brussel og Vínarborg vorið og
sumariö 2003. Hópurinn ákvað að halda áfram að
fylgjast með þróun landbúnaöar í alþjóðlegu
samhengi.
bregðast, samhliða því að greinin tekur sjálf
miklum stakkaskiptum. Fækkun búa hér á
landi hefúr verið hröð undanfarin ár og hún
verður að öllum líkindum enn hraðari á næstu
árum, í það minnsta í sumum greinum.
Áhrifin af ESB-aóild
Myndin er langt frá því að vera skýr eða
einfbld. Niðurstaða starfshópsins hvað aðild
Islands að ESB varðar er þó sú að við
núverandi aðstæður myndi landbúnaðurinn
verða fyrir alvarlegum búsifjum ef af henni
yrði. Búvörumarkaður hér á landi yrði "hluti
af innri markaði ESB með tilheyrandi
niðurfellingu tolla. Þessu munu fylgja
verulegar lækkanir á verði til ffamleiðenda
hérlendis" og reynsla Finna bendir einnig til
nokkurra lækkana á verði til neytenda.
Við þetta bætist að ólíklegt má telja að
heimildir fengjust til að auka stuðning við
búvöruframleiðsluna frá því sem nú er. Allar
greinar myndu finna fyrir áhrifúnum,
mismikið þó, en ef marka má reynslu Finna
myndu tekjur bænda lækka, búum fækka og
þau stækka. Innflutningur á búvörum myndi
aukast, einkum á unnum kjötvörum,
grænmeti og geymsluþolnum mjólkurvörum.
íslendingar yrðu að öllum líkindum að
taka upp landbúnaðarstefnu ESB í
meginatriðum. Hún er þó ekki föst stærð því
hefð er fyrir því að sambandið sé sveigjanlegt
í aðildarviðræðum þegar landbúnaðarmál eru
annars vegar. Um það bera aðildarkjör Svía
og þó einkum Finna glöggt vitni. Þessar
þjóðir fengu viðurkenningu á því að rétt væri
að sfyrkja sérstaklega landbúnað sem
stundaður væri á norðlægum slóðum og voru
mörkin dregin við 62° norðlægrar breiddar en
Island er allt norðan hennar. Finnar þurfa hins
vegar að greiða þennan umffamstuðning úr
eigin sjóðum en í heildina koma um 40% af
ffamlögum til landbúnaðar úr sameiginlegum
sjóðum ESB.
Saga þessara sömu ffændþjóða okkar ætti
hins vegar að vera öðrum þjóðum til vamaðar
hvað það varðar að hugsa sinn gang vel þegar
til aðildarviðræðna er komið. Þegar þær
hófúst voru Svíar nýbúnir að taka hressilega
til hendinni í stuðningskerfi landbúnaðarins
en Finnar höfðu ekki gert það. Fyrir vikið
fengu Finnar rýmri heimildir til að veita
sínum landbúnaði stuðning eftir að inn í ESB
var komið því viðmiðunarárin voru síðustu
árin fyrir aðild.
Aðlögun og sérlausnir
Það er niðurstaða skýrsluhöfúnda að
miðað við óbreytt stuðningskerfi hér á landi
verði "að telja að staða íslensks landbúnaðar
væri verri innan ESB en utan þess". Rökin
fyrir þessari niðurstöðu eru einkum þau að
flest bendi til þess "að íslendingar haldi meira
sjálffæði til mótunar eigin landbúnaðarstefnu
utan ESB en innan þess". Þó kann að vera að
"íslendingar gætu notfært sér hluta af
heildarsvigrúmi sambandsins til tiltekinna
stuðningsaðgerða við landbúnað".
Þessu til viðbótar eru byggða- og
þróunarsfyrkir ESB sem nú stendur til að
auka þótt óljóst sé með hverjum hætti það
verði gert. Þá em fordæmi fyrir því að þjóðir
hafi fengið viðurkennda sérstöðu varðandi
dýraheilbrigði.
Möguleikar á varanlegum heimildum til
að sfyrkja landbúnað umffam það sem kveðið
er á um í sameiginlegu landbúnaðarstefnunni
gætu verið talsverðir. Finnar og Svíar hafa
heimild til þess að styrkja landbúnað sinn sem
nemur 35% umffam önnur aðildarlönd. Við
austurstækkun ESB var samið um
byijunaraðstoð sem nemur fjórðungi þeirrar
aðstoðar við landbúnað sem hingað til hefúr
fylgt sameiginlegu landbúnaðarstefúunni.
Þetta hlutfall hækkar svo á aðlögunartímanum
þar til fúllum stuðningi er náð en á meðan
geta nýju ríkin greitt hluta þess sem upp á
vantar úr eigin sjóðum.
Loks má nefha sérstakt ákvæði
aðalsáttmála ESB um sérstöðu Azoreyja,
Madeira, Kanaríeyja og annarra evrópskra
stjómsýsluhéraða utan Evrópu en samkvæmt
því hafa þessi héruð víðtæka sérstöðu á sviði
landbúnaðar, fiskveiða og fleiri greina.
Skýrsluhöfúndar vilja ekkert fúllyrða um
hvort þetta ákvæði gæti átt við um ísland "en
samkenni Islands með þessum úteyjum og
úthéruðum eru svo sterk að efni 299. greinar
aðalsáttmála ESB hlýtur að verða eitt af þeim
atriðum sem íslendinga hafa til hliðsjónar í
samskiptum og samningum við ESB í
ffamtíðinni".
Beóió efiir WTO
Breytingar undanfarinna ára á umhverfi
landbúnaðarins hafa ekki hvað síst stafað af
þeirri viðleimi sem höfð hefúr verið uppi á
vettvangi WTO til að auka fijálsræði í
heimsviðskiptum með landbúnaðarvörur. Þar
er fylgt stefhu sem mótuð var árið 1995 en
erfiðlega hefúr gengið að komast að
samkomulagi um næstu skref á þeirri leið.
Þótt viðræðumar hafi siglt í strand í sumar er
þó talið nokkuð öruggt að það verði samið
um verulegar breytingar á reglum um
viðskipti með landbúnaðarvömr og heimildir
ríkja til að veita ffamleiðendum stuðning.
Það er niðurstaða starfshópsins að þær
breytingar sem verða á regluverki WTO, sem
þróunin innan ESB hefúr væntanlega mikil
áhrif á, muni gera breyttar kröfúr til íslensks
landbúnaðar. Þegar þær verða að veruleika
mun virkilega reyna á aðlögunarhæfni
greinarinnar. Þær tillögur sem voru á borðinu
þegar fúndum var slitið í Cancún í sumar
myndu leiða til meira en helmings lækkunar á
ffamleiðslutengdum stuðningi ríkisins við
íslenskan landbúnað, auk þess sem veruleg
rýmkun yrði á reglum um innflutning búvara.
Þótt viðræðumar hafi siglt í strand hafa
þær þegar haff áhrif á landbúnaðarstefhu
ESB. Þær breytingar sem gerðar voru á
stefnunni í sumar báru þess greinileg merki að
verið var að laga hana að nýjum veruleika
sem WTO mun innleiða fyrr eða síðar.
Reyndar höfðu breytingamar líka annan
tilgang en hann var að auðvelda stækkun
sambandsins til austurs sem verður að
veruleika næsta vor. Það lá í augum uppi að
ef nýju aðildarríkin sem mörg hver em miklar
landbúnaðarþjóðir gengju inn í óbreytt
sfyrkjakerfi sambandsins myndu fjárlög þess
fara úr böndunum. Niðurstaðan var að fara
inn á þá braut að aftengja styrki og
ffamleiðslu og leggja aukna áherslu á byggða-
og umhverfissfyrki.
Nýtilegur gagnabanki
En þótt engum spumingum sé svarað með
afdráttarlausum hætti þá er skýrslan góður
upplýsingabanki sem bændur og aðrir geta
nýtt sér til skilnings á hinu alþjóðlega
umhverfi sem íslenskur landbúnaður þarf í
vaxandi mæli að bregðast við. Hvemig svo
sem samskipti okkar við Evrópusambandið
þróast á næstu árum þá verðum við áffam
innan Alþjóðaviðskiptastofhunarinnar og það
er tíðinda að vænta sem við verðum að laga
okkur að. Þar mun skýrsla starfshópsins
nýtast, ekki síst vegna þess að ætlunin er að
halda henni við og gera hana að gagnabanka
um alþjóðlegt umhverfi íslensks landbúnaðar.
Breytt Mbúnaðar-
stefaaESB
Evrópusambandið hefur
þann sið að móta stefnu til
nokkuð langs tíma en setja inn
ákvæði um endurskoðun á
miðjum gildistíma (á ensku Mid
Term Review, skammstafað
MTR). Árið 2000 tók gildi ný
sameiginleg landbúnaðarstefna
sem nefndist Agenda 2000 og
átti að gilda til 2006 en í júní
síðastliðnum var samþykkt
endurskoðuð stefna sem öilum
að óvörum er einhver rót-
tækasta breyting sem gerð hefur
verið á landbúnaðarstefnunni
frá upphafi. Hún tekur gildi í
ársbyrjun 2005 en einstök ríki
geta frestað gildistökunni í allt
að tvö ár.
Helstu einkenni breyting-
anna eru þau að styrkveitingar
eru að mestu aftengdar fram-
leiðslu. Það merkir að fjár-
hagslegur hvati til aukinnar
framleiðslu hefur verið numinn
á brott Þess í stað er meiri
áhersla lögð á matvælaöryggi og
umhverfismál. Meginregla
styrkjakerfisins er sú að hvert
býli fær árlega almennt framlag
sem reiknað er á einingu lands
og miðast við styrki sem býlið
fékk á árunum 2000-2002. Frá
þessu eru undantekningar sem
heimila ríkjum að halda áfram
framleiðslutengingu styrkja í
vissum búgreinum. Meðal
þeirra er heimild til að
framleiðslutengja styrki til
sauðijárræktar að hálfu en
sérstakar greiðslur til sauðfjár-
ræktar á jaðarsvæðum (Less
Favored Areas) mega haldast
óbreyttar (en sennilega félli allt
Island undir þá skilgreiningu).
Markaðsstuðningur hefur
einnig brcyst í þá veru að færa
markaðsverð ESB á landbúnað-
arafurðum nær heimsmarkaðs-
verði þótt enn verði það fyrr-
nefnda hærra vegna markaðs-
verndar í krafti tolla, íhlutunar-
verðs og útflutningsbóta. Þetta á
ekki hvað síst við um mjólk-
urafurðir þar sem komið er til
móts við framleiðendur með því
að markaðsstuðningi er breytt í
beingreiðslur eða almenn fram-
lög til býlanna.
Þá er stigið fyrsta skrefið í
átt til þess að setja þak á
stuðning sem býli geta notið frá
sambandinu. Loks er hverju
aðildarríki frjálst að bæta 10%
ofan á þann stuðning sem hver
búgrein fær úr sjóðum ESB.
Eiga þau framlög að renna til
umbóta og umhverfisverndar í
landbúnaði og hvetja til meiri
gæða og öflugrí markaðs-
setningar fyrir búvörur.
Viðbrögð við þessari nýju
stefnu ESB voru margvísleg,
sum ríki voru ekki eins ánægð
og önnur með breytingarnar og
samtök bænda töldu niður-
stöðuna neikvæða fyrir
evrópskan landbúnað. Einkum
gagnrýndu þeir þá stefnu að
færa landbúnaðarstefnuna aft-
ur heim í hérað en slíkt byði
heim röskun á samkeppnis-
hæfni milli landa. Einnig töldu
bændur niðurskurð á stuðningi
við mjólkurframleiðslu of
mikinn og aftengingu fram-
leiðslu og styrkja of harkalega.
Ljóst er þó að með þessum
breytingum eru forystumenn
ESB að freista þess að ná
tveimur markmiðum: að gera
sambandinu auðveldara að
mæta stækkun þess til austurs
og bæta samningsstöðu sína á
vettvangi WTO.