Bændablaðið - 12.10.2004, Blaðsíða 28

28 Þriðjudagur 12. október 2004
Allir einstaklingar í samfélagi manna
bera einkennandi lykt sem menn greina vel
frá sterkum ilmi svitalyktareyðis eða
ilmvatns. Líkamslyktinni stýra nokkur gen,
nefnd MHC-gen. Ilmskynið er eitt af
næmustu skilningarvitum manna og dýra. Í
dýratilraunum hefur komið fram að til
dæmis bæði hornsíli og mýs völdu maka
með MHC-genasamsetningu ólíka sinni
eigin.
Konur falla ekki fyrir pabbalykt
Það olli nokkurri undrun þegar
vísindamenn í Chicago í Bandaríkjunum
komust að þeirri niðurstöðu að konur laðast
helst að líkamslykt sem líktist líkamslykt og
MHC-genasamsetningu feðra sinna. Þetta
myndi leiða til þess að konur veldu maka
sem hefði svipaðar erfðir og þær sjálfar og
gæti stuðlað að skyldleikarækt og úrkynjun.
Það veikir þessa niðurstöðu að í
músatilraunum hefur komið í ljós að mýs
forðast lykt feðra sinna þegar þær eru
mökunarfúsar en eftir getnað velja þær lykt
sem líkist feðrunum, líklega vegna þess að
sú lykt veitir þeim öryggi til uppeldis
afkvæmanna. Þá hefur komið í ljós að konur
sem voru á getnaðarvarnarpillum brugðust
við á svipaðan hátt og fengnar mýs, þær
völdu menn með svipuð MHC-gen og feður
þeirra. Þetta kunna að vera óþekktar
aukaverkanir getnaðarvarnarlyfja og líklegt
má telja að konur án pillunnar hefðu valið
menn með ólíka genasamsetningu. Því kann
að vera að konurnar í fyrrnefndri tilraun,
sem völdu lykt feðra sinna, hafi einmitt
verið undir áhrifum þessara aukaverkana
pillunnar. Karlar og karldýr eru hins vegar
ónæmari fyrir lykt kvendýra og makast við
nánast hvaða kvendýr sem er mökunarfúst.
Tilraun með líkamslykt og makaval manna
Margar rannsóknir hafa sýnt að mæður
þekkja vel lyktina af nýfæddum börnum
sínum. Vísindamann í Detroit í
Bandaríkjunum fýsti að vita hvernig aðrir
fjölskyldumeðlimir kæmu út úr
lyktartilraunum. Hann fékk til þátttöku í
tilraun 25 fjölskyldur sem áttu að minnsta
kosti tvö börn á aldrinum 6-15 ára. Hann lét
þeim í té lyktarlausa boli, lyktarlausa sápu
og plastpoka með lási. Þátttakendur áttu að
sofa í bolnum í þrjár nætur, þvo þá með
lyktarlausu sápunni og loka þá síðan í
pokanum. Síðan lyktaði hver og einn af
tveimur bolum, öðrum af eigin
fjölskyldumeðlimi og hinum af óskyldum
þátttakanda, án þess að vita um uppruna
bolanna. Þátttakendur voru beðnir um að
staðfesta hvor bolurinn væri af ættingja og
hvor ekki og einnig hvor lyktin þeim þætti
betri.
Niðurstöðurnar voru á þá lund að báðir
foreldrar þekktu ilminn af börnum sínum þó
mæðurnar væru öruggari en hvorugt
foreldranna gat greint á milli barna sinna.
Öll börnin þekktu lyktina af föður sínum en
hins vegar þekktu 5-8 ára börn ekki ilminn
af móður sinni en 9-15 ára unglingar gerðu
það. Það kom hins vegar á óvart að flestum
þátttakendum líkaði betur við lyktina af
óskyldum einstaklingum en sínum eigin
fjölskyldumeðlimum. Mæðrum líkaði til
dæmis illa við lyktina af börnum sínum og
börnunum fannst lyktin af feðrum sínum
ógeðfelld. Sem sagt: það að þekkja lykt og
að líka við hana er tvennt ólíkt.
Vörn gegn skyldleikarækt
Vísindamenn telja að þessi andúð á lykt
náskyldra ættingja kunni að vera hluti af
varnarkerfi mannsins gegn sifjaspellum eða
blóðskömm. Það var til dæmis athyglisvert
að systkinum af gagnstæðu kyni líkaði illa
við lykt hvors annars. Það að börnum skuli
ekki falla í geð lykt af feðrum sínum er hluti
af þróun þeirra til sjálfstæðis þar sem þau
leita fremur í geðfellda lykt óskyldra.
Þannig beinir ilmskynið fólki til fylgilags
við óskylda einstaklinga og þá frá
skyldleikarækt og sifjaspellum.
Alison Motluk, 2003: Your family really does stink.
NewScientist 24. August, 20.
Birgitte Svenning, 2002. Konurnar falla fyrir
pabbalykt. Lifandi vísindi10/2002, 60-61.
Bjarni E. Guðleifsson,
Möðruvöllum
Úr ríki náttúrunnar
13. þáttur
Er líkamslykt manna hluti af varnarkerfi gegn skyldleikarækt?
Undanfarin misseri hafa starfs-
menn Landgræðslunnar unnið að
mati á beitilandi þátttakenda í
gæðastýringu í sauðfjárrækt. Ljóst
er að þetta verk hefur tekið talsvert
lengri tíma en ráð var fyrir gert og
má einkum rekja það til skorts á
gögnum svo Nytjaland gæti lokið
sinni vinnu við upplýsingaöflun
um gróður og stærðir lands. Nú er
búið að fara um þau svæði þar sem
gögn Nytjalands eru tilbúin. Þetta
eru annars vegar svæðið frá
Skagafirði, vestur um og til
Borgarfjarðarsýslu og hins vegar
Norður Þingeyjarsýsla og Múla-
sýslur. Enn vantar svolítið upp á
að gögn í Suður-Þingeyjarsýslu,
Eyjafjarðarsýslu og á Suðurlandi
séu fullbúin.
Í stórum dráttum þurfa um 5%
þeirra framleiðenda, þar sem mat á
beitilandi hefur farið fram, að
vinna landbóta- og landnýtingar-
áætlanir. Þessir bændur hafa í
framhaldi af þessu fengið tilkynn-
ingu um að þeir þurfi að vinna
landbóta- og landnýtingaráætlun
þar sem skilyrði um landnýtingu
eru ekki uppfyllt. Þegar hefur
borið á því að þetta þykir ekki
sanngjarn dómur, land sé í framför
og engin ofbeit til staðar vegna
mikillar fækkunar fjár. Einnig
liggur fyrir ályktun Landssamtaka
sauðfjárbænda þar sem þess er
krafist að Landgræðslan virði
viljayfirlýsingu sauðfjársamnings-
ins vegna mats á landnýtingarþætti
gæðastýringar.
Það er því e.t.v. ástæða til að
tíunda hér á hverju mat á beitilandi
byggist og rifja upp hvað stendur í
téðri viljayfirlýsingu og þeim
reglum sem settar voru í framhaldi
af því.
Viljayfirlýsingin
Til upprifjunar þá eru sett fram
markmið í samningi um fram-
leiðslu sauðfjárafurða um: að
sauðfjárrækt sé í samræmi við um-
hverfisvernd, landkosti og æskileg
landnýtingarsjónarmið. En hvað
eru æskileg landnýtingarsjónar-
mið?
Í viljayfirlýsingunni eru mörg
orð sem lúta að mati á landnýtingu
s.s. að nýting sé sjálfbær, ástand
ásættanlegt og gróður í jafnvægi
eða framför. Einnig stendur þar að
nýting skuli vera ágreiningslaus og
að stefnt skuli að því að auðnir og
rofsvæði verði ekki nýtt til beitar.
Af öllu þessu þá hefur því
einkum verið haldið á lofti í um-
ræðum meðal bænda að gróður
verði að teljast í jafnvægi eða
framför. Og hvað felst í því? Að
einhverskonar jafnvægisástand sé
til staðar, að eyðing gróðurs eigi
sér ekki stað og/eða að merki séu
um að gróður sé að sækja á.
Í vinnu starfsmanna Land-
græðslunnar síðustu misseri hefur
komið í ljós að land er mjög víða í
framför, gróðurþekja að aukast og
plöntutegundir sem illa þola beit
að verða meira áberandi. Það hefur
einnig verið staðfest að víða er
land að eyðast í dag sökum jarð-
vegsrofs. En hvernig á þá að meta
land, þar sem hluti þess er í fram-
för og hluti þess að eyðast? Er það
í framför, jafnvægi eða afturför?
Hvernig á að meta gróðurtorfur þar
sem gróðurþekja er heilleg ofaná
en rof í jöðrum? Hvaða áhrif hefur
þurrkasumarið 2004 á viðkvæm
gróðurlendi, sem eru illa varin
gegn vindi?
Lagasetning
Í 43. gr. laga nr. 101/2002 eru
sett þau skilyrði að framleiðendur
sem taka þátt í gæðastýringu í
sauðfjárrækt skuli hafa aðgang að
nægu nýtanlegu beitilandi fyrir
búfé sitt. Landnýting skal vera
sjálfbær þannig að framleiðslugeta
landsins sé nægileg og nýting
innan þeirra marka að gróðurfar sé
í jafnvægi eða framför að mati
Landgræðslu ríkisins. Matið skal
byggjast á stærð gróðurlendis og
gerð þess, gróðurfari og framleiðni
ásamt fyrirliggjandi gögnum um
nýtingu og ástand, t.d. vegna rofs,
uppblásturs o.fl., samkvæmt nánari
reglum sem landbúnaðarráðherra
setur. Í greinargerð með frumvarp-
inu segir að í lagaákvæðinu sé lýst
á hvern hátt haga skuli nýtingu
beitilanda og úrbótum, sé þeirra
þörf, svo að nýting auðlindarinnar
sé með skynsamlegum hætti og um
hana skapist víðtæk sátt.
Reglugerð
Í samræmi við áðurnefnd lög
þá setur landbúnaðarráðherra nán-
ari reglur um hvernig landnýting
skuli metin og er það gert í 13. gr.
reglugerðar nr. 175/2003. Þar er
nánast sami texti og í lögunum en í
I. viðauka reglugerðarinnar er nán-
ar útfært hvað í matinu felst. Mats-
reglurnar byggjast einkum á mati á
stærð gróðurlendis og gerð þess,
gróðurfari og framleiðni ásamt
fyrirliggjandi gögnum um nýtingu
og ástand. Nýtanlegt beitiland skal
vera í viðunandi ástandi og miðað
skal við að auðnir og rofsvæði
verði ekki nýtt til beitar.
Í þessu felst að þar sem verið
er að nýta til beitar auðnir og
rofsvæði, þó svo að nægileg beit sé
til staðar fyrir það sauðfé sem þar
gengur, þá skuli stefnt að því að
hætt verði að nýta þessi sömu
svæði til beitar í núverandi ástandi.
Miðað er við að ekki megi vera
mikið eða mjög mikið jarðvegsrof
á meira en 5% af beitilandi og
rofsvæði og auðnir mega ekki
þekja meira en 33% af beitiland-
inu.
Víðast hvar á landinu hefur
beitarálag af völdum sauðfjár
minnkað verulega frá því sem það
var mest, í kringum 1980. Og fjöl-
margir bændur hafa unnið gríð-
armikið starf á sínum jörðum við
að bæta landgæði með upp-
græðslu. Það sem hins vegar
stendur eftir er að enn er verið að
nýta land þar sem alvarlegt jarð-
vegsrof á sér stað og fé hefur víða
óheftan aðgang að auðnasvæðum.
Markmið gæðastýringarinnar
Niðurstaða gæðastýringarinnar
verður að vera í samræmi við þá
stefnumörkun sem felst í vilja-
yfirlýsingunni, að nýting beitilands
sé sjálfbær, ástand þess ásættanlegt
og gróður í jafnvægi eða framför,
að stefnt sé að því að auðnir og
rofsvæði verði ekki nýtt til beitar,
og að þannig skapist víðtæk sátt
um þá landnýtingu sem styrkt er
með opinberu fé. Slík sátt er bænd-
um nauðsynleg sem framleið-
endum matvæla og þar sem rekstur
þeirra er styrktur með almannafé.
Fram til þessa hefur í flestum
tilvikum gengið vel að ná sátt um
þau markmið að halda auðnum
fjárlausum og að stöðva jarðvegs-
rof sem á sér stað innan beitilanda.
Þessum markmiðum er, eðli
málsins samkvæmt, mis erfitt að
ná. Upprekstraraðilar á afréttum
hafa margir lýst vilja sínum til þess
að halda auðnasvæðum og rof-
svæðum fjárlausum með
markvissri förgun þess fjár sem
þangað leitar. Aðrir ætla að hefja
umfangsmiklar uppgræðslur enda
hafa bændur lengi verið manna
duglegastir við að vinna að því
markmiði að stöðva eyðingu lands
með uppgræðslu. Ekki þarf því að
vera um stefnubreytingu að ræða
að því leyti, heldur að markmiðin
séu skýr og að unnið verði
markvisst að þeim. Því er gerð
landbóta- og landnýtingaráætlunar
síður en svo dauðadómur yfir
sauðfjárbúskap viðkomandi fram-
leiðanda, heldur tæki til að skerpa
markmið og áherslur í nýtingu
þess lands sem hann hefur til
umráða.
Björn H. Barkarson
Höfundur er sviðsstjóri
landverndarsviðs Landgræðslu
ríkisins
Efri mynd: Uppgræðsla bænda hefur breytt auðnum og rofsvæðum í
nytjaland. Neðri mynd: Melar geta verið að gróa en mikið rof í jöðrum.
Landnýtingarþáttur gæðastýringar
í sauðfjárrækt - mat á beitilandi