blaðið - 26.11.2005, Blaðsíða 34

34 I /IDTAL
LAUGARDAGUR 26. NÓVEMBER 2005 bla6Í6
Hrafninn: Ný skáldsaga Vilborgar Davíðsdóttur
Móöir hafsins móðgast viö kvótakerfiö
Vilborg Davíðsdóttir, rithöfundur,
hefur brennandi áhuga á fortíð-
inni en sögur hennar eru skáld-
sögur sem byggja á sögulegum
heimildum. Bækur Vilborgar,
Við Urðarbrunn, Nornadómur,
Eldfórnin og Galdur gefa nútíma
íslendingum góða innsýn í það
líf sem formæður þeirra og -feður
lifðu á landnámsárunum og á
miðöldum. Það er ekki að ósekju
sem bækur hennar hafa verið á
leslista framhaldsskólanema því
þær gefa íslandssögunni nýtt
líf þar sem atburðir, umhverfi
og lífshættir fyrri tíma verða
ljóslifandi í hugskoti lesandans.
í nýjustu bók sinni Hrafninum
leitar Vilborg á nýjar slóðir, þótt
enn sé hún að fjalla um miðaldir.
Sagan fjallar um inúítastúlkuna
Naaju og sérstæða lífsbaráttu
hennar þar sem móðir hafsins,
andaheimar og dularfull örlög
norrænnar landnemabyggðar á
Grænlandi fléttast saman.
Áhugi Vilborgar á Grænlandi
miðalda kviknaði þegar hún var í
heimildaöflun fyrir fyrri bækur
sínar. Hrafninn tekur bæði til þjóð-
menningar inúíta en ekki síður lífs-
hátta norrænna manna á Grænlandi.
Aðalpersóna Hrafnsins er ung inúíta-
kona, en söguhetjur Vilborgar í fyrri
bókum hennar hafa verið þær konur
sem sjaldnast hafa komist á blað í
íslandssögunni; einstæðar mæður,
ambáttir og undirmálskonur sem
eru af ýmsum ástæðum utangarðs.
„Þjóðsagnaheimur inúíta er ákaf-
lega heillandi og gjörólíkur því sem
Sendum jólapakkana tímanlega með
Gjótuhraun 4 • 220 Hafnarfjörður • 535 8170 • www.hradi.is
við þekkjum. Það er svo harkalegur
tónn í sögunum þeirra en samt mik-
ill húmor og það er líka mikil dulúð.
Allt snýst um boð og bönn til að
styggja ekki veiðidýrin og móður
hafsins. Óttinn við að bíða ósigur
fyrir náttúruöflunum skín alls
staðar í gegn. Goðsögnin um móður
hafsins er sagan af uppruna sjávar-
dýranna; móðirin er ung kona sem
situr á sjávarbotni og sendir mönn-
unum veiðidýrin sem sköpuð eru af
hennar eigin líkama. Ég fer í raun og
veru með lesendur inn í þjóðsagnar-
heiminn, fæ þá til að stíga inn í þjóð-
sögurnar. Aðalpersóna Hrafnsins,
Naaja, er á ýmsan hátt öðruvísi en
aðrir. Hún er andakallari eða sja-
man, angakok eins og inúítar nefna
þá. Orðið angakok þýðir „sá sem
veit“. Angakokinn er eins konar brú
á milli þessa heims og yfirnáttúru-
lega heimsins og með söng fer hann
í trans og niður á hafsbotn og greiðir
flækjurnar úr hári móður hafsins því
sjálf er hún handalaus; sjávardýrin
eru sköpuð úr fingrum hennar og
höndum. Sjávardýrin festast í hári
móðurinnar vegna brota mannanna
á siðalögmálunum. Angakokinn fer
líka í trans til tunglsins. Það kom
inúítum í afskekktustu byggðum
Kanada á sínum tíma ekkert á óvart
þegar hvíti maðurinn heimsótti þá
á 20. öldinni og þeim var sagt frá
því að verið væri að undirbúa ferð
til tunglsins. Það fannst þeim ekk-
ert merkilegt. Angakokarnir þeirra
höfðu oft farið til tunglsins."
Verndargripir gegn illum öndum
Grunnstefin í þjóðsögum inúíta
markast af erfiðum lífsháttum i
harðbýlu landi og eru alls ólík sagna-
heimi Islendinga. Þó er draugatrú
þeirra í ýmsu svipuð okkar; hinir
dauðu eiga oft erfitt með að slíta sig
að fullu og öllu frá heimi hinna lif-
andi. Náttúrutrúin hefur enn í dag
rík áhrif á lífshætti inúíta.
„Hrafninn er saga sem gerist í raun
og veru á steinöld. Hún gerist um
miðja fimmtándu öld samkvæmt
kristnu tímatali en þá eru inúítar
á steinaldarstigi. Inúítar á þessum
tíma eru ekki farnir að nota járn.
Lífið snýst fyrst og fremst um að
lifa daginn af. Samkvæmt þjóðtrú
þeirra hefur allt sál. Steinar, jörðin,
umhverfið hefur anda, vindarnir...
Norðanvindurinn hefur sinn anda
og sunnanvindurinn annan; allt er
lifandi og það má engan styggja því
þá vofir ógæfan yfir og veiðidýrin
láta sig hverfa. Menn verða að hafa
alls konar verndargripi gegn illu
öndunum og beita ýmsum ráðum
til að tryggja að allt fari vel. Það er
engin bein guðatilbeiðsla í þessari
trú en allt í kring lifir.
Er þetta náttúrutrú?
„Náttúrutrú eða andatrú, það má
kalla hana hvort tveggja. Óttinn
við að styggja veiðidýrin er að baki
flestum boðum og bönnum. Það
verður að halda virðingu þeirra,
annars koma þau ekki og þá er
dauðinn vís. Menn verða að veiða
þau dýr sem gefa kost á sér. Þess
vegna gengur kvótakerfið illa upp í
samfélögum inúíta og í norðvestur-
Kanada til dæmis hefur sérstaklega
eldri kynslóðinni gengið illa að
skilja hugsunarháttinn sem stendur
að baki kvótasetningu á veiði. Sam-
kvæmt hefðinni verður að veiða það
dýr sem gefur kost á sér, annað er
óvirðing. Ef veiðimaðurinn hafnar
dýrinu þá móðgast það, fer og segir
hinum veiðidýrunum frá því og þau
móðgast öll og fara burt. Gömlu
mennirnir eru því ekkert hissa þótt
veiði hrynji þrátt fyrir kvótasetn-
ingu og líta svo á að þar sé kerfinu
um að kenna.
Hvað varð um fslendingana
á Grænlandi?
Örlög Naaju fléttast örlögum nor-
rænna manna eftir að hún hrekst
burt úr þorpinu sínu, brennimerkt
sem norn. I þeim hluta nýtir
Vilborg sér ýmsar kenningar um
hvarf norrænna manna af Græn-
landsströndum á fimmtándu öld en
þá virðist sem tvö þúsund manna
samfélag hverfi eins og fyrir...
galdur?
„Seinni hluti sögunnar gerist í
byggðum norrænna manna en þær
fóru í eyði um miðja fimmtándu öld.
Allar rannsóknir benda til þess að þá
hafi eitthvað gerst en enginn veit ná-
kvæmlega hvað. Það eru alls konar
kenningar um það. Það eru til inú-
ítaþjóðsögur um hvað hafi gerst en
margar þeirra eru þess eðlis að það
er auðvelt að greina þær sem sögur
um samskipti inúíta og danskra
nýlenduherra eða flökkusögur sem
einnig þekkjast um samskipti ind-
jána í Kanada og inúíta þar. En það
er þó ein saga sem er allt öðruvísi
en hinar, sem lýtur ekki sömu lög-
málum, og hana nýti ég í bókinni.
Það er saga sem er skrifuð niður
árið 1721 af syni trúboðans sem kom
þarna fyrstur Evrópumanna, Niels
Egede, þegar hafin var árangurslaus
leit að afkomendum íslendinganna
sem komu til landsins á 10. öld.
Egede fékk þessa sögu hjá gömlum
angakok í Eystribyggð.
Rannsóknir vísindamanna hafa
sýnt að lífshættir þeirra norrænu
breyttust mjög mikið á þeim tæpu
fimm öldum sem þeir voru á Græn-
landi. Rannsóknir á borkjörnum í
Grænlandsjökli sýna mikla kólnun
á þessum tíma, landið hafði sigið
og undirlendi var því minna fyrir
sauðfjárbúskapinn. Rannsóknir á
beinaleifum hafa líka sýnt að menn
voru farnir að nýta sjóinn í miklu
meira mæli til fæðuöflunar. Samt
sem áður finnst mér og fleirum
sem hafa heillast af þessari gátu að
þær staðreyndir dugi skammt til að
útskýra hvernig tvö þúsund manna
byggð hvarf með öllu. Hvað varð af
öllum kirkjugripum þessa fólks? Af
hverju finnst ekki einn einasti kross,
kaleikur eða kertastjaki úr þessum
tugum kirkja sem voru á Grænlandi
í tæp fimm hundruð ár? Af hverju
grófu þeir rostungshauskúpur inni
í dómkirkjunni? Það er mörgum
spurningum ósvarað og það sem er
kannski mest heillandi er að þetta er
ráðgáta sem verður aldrei leyst.“
ÖRUGGUR
SIGURVEGARI
L'ORÉAL
PARIS .
nnpn PYnort"
I I ICI I CAjJCI L