blaðið - 11.03.2006, Blaðsíða 26

26 I VIÐTÍSt
-' BlB
LAUGARDAGUR ll.MARS 2006 blaðið
Sjúkdómavœðing á Istaadi?
Sigrún Ólafsdóttir, M.A. ífélagsfrœði, hefur rannsakað hvernig „nýir sjúkdómar" bœtast íflóru geðlœknisfrœðinnar.
Sigrún Ólafsdóttir, M.A. í félags-
fræði, hefur undanfarið lagt
stund á rannsóknir vegna doktors-
ritgerðar sinnar frá Háskólanum
í Indiana í Bandaríkjunum. í
doktorsverkefni sínu skoðar hún
hvernig og hvers vegna geðræn
vandamál hafa verið sjúkdóms-
vædd í vestrænum samfélögum
og gerir samanburð á því hvernig
opinberir aðilar, einkaaðilar, og
sérfræðingar „skapa“ geðræn
vandamál. Margrét Hugrún
Gústavsdóttir kom að máli við Sig-
rúnu og fræddist nánar um þessa
athygliverðu rannsókn.
,Það má segja að ég hafi alltaf haft
sérstakan áhuga á þessu máli,“ segir
Sigrún þegar blaðamaður innir
hana eftir því hversvegna hún valdi
sér þetta rannsóknarverkefni.
„Upphafið að því að ég fór að hugsa
alvarlega um þetta var eflaust sú
staðreynd að ég var stödd í doktors-
námi Bandaríkjunum, en þar eiga
kenningar um sjúkdómavæðingu
upptök sín og kannski má segja að
sjúkdómsvæðingin sjálf hafi náð
hámarki þar. Því miðast allar kenn-
ingar um sjúkdómsvæðingu við
bandarískt samfélag og fjalla um
leið um tengsl sjúkdómsvæðingar og
kapítalisma. Því meira sem hægt er
að skilgreina eitthvað sem geðrænt
vandamál eða sjúkdóm, því meiri
peninga er hægt að græða. Með
þetta fyrir augum fór ég að velta því
fyrir mér hvort þetta sama ætti við
á Norðurlöndum, eða þeim löndum
þar sem meira jafnvægi er á milli
þess valds sem læknastéttin hefur á
móti t.d. stjórnvöldum. Mér fannst
athyglivert að spyrja hvort sjúkdóms-
væðing ætti hugsanlega erfiðara
uppdráttar í löndum eins og Islandi
heldur en í Bandaríkjunum, þar sem
bandarískir læknar hafa vald til að
skilgreina vandamál sem sjúkdóm,
svo lengi sem einhver er tilbúinn
að borga fyrir lausnir þeirra. Á ís-
landi og annars staðar í Evrópu er
því hinsvegar þannig farið að ríkis-
valdið kemur inn fyrir áhrifasvæði
læknastéttarinnar og hefur beinna
hagsmuna að gæta þar sem borga
þarf fyrir allt sem er skilgreint sem
sjúkdómur. Af þessu leiðir að maður
myndi ætla að ferlið á milli þeirra að-
ila sem koma beint að málinu væri
öðruvísi hérlendis og að það myndi
leiða af sér að sjúkdómsvæðing ætti
sér stað með öðrum hætti.“
Innan félagsfræðinnar þýðir „sjúk-
dómsvæðing" það að vandamál séu
skilgreind út frá sjónarhorni læknis-
fræðinnar, að orðræða læknisfræð-
innar sé notuð til að útskýra vanda-
mál, læknisfræðilegar aðferðir séu
notaðar til að meðhöndla vandamál.
„Samfélög eru flest að breytast
á þann hátt að það eru fleiri sem
hafa vald til þess að koma inn og
sjúkdómsvæða. Þegar ég byrjaði
að velta þessu fyrir mér þá skoðaði
ég sérstaklega þátt ríkisvaldsins;
Hvað velur það að sjúkdómsvæða og
hvernig dregur það línuna á annan
hátt en læknar? í sögulegu ljósi
hefur læknastéttin í Bandaríkjunum
verið afar valdamikil og nánast haft
algera lögsögu yfir eigin málum. Til
dæmis hefur stéttin verið einráð um
skilgreiningar á heilbrigðisvanda-
málum og upphæðir sem fólki ber
að greiða fyrir þjónustu. í raun
hafa þeir haft vald yfir öllum þeim
sviðum sem snúa beint að stéttinni
sem slíkri. 1 sinni einföldustu mynd
og kannski samkvæmt þeim róttæk-
ustu sem aðhyllast kenningar sjúk-
dómsvæðingar þá liggur í augum
uppi að læknastéttin hefur haft mik-
inn ágóða af því að skilgreina sjúk-
dóma; því fleiri mein til að vinna á,
því meiri peningar í kassann. Þetta
landslag hefur þó verið að breytast
mikið á undanförnum árum innan
Bandaríkjanna,“ segir Sigrún.
Eðlilegar tilfinningar skil-
greindar sem sjúkdómur
Hvenær fór sjúkdómavæð-
ing að vera mjög áberandi í
Bandaríkjunum?
„Það er erfitt að nefna einhvern
einn tíma þar sem þetta er söguleg
þróun, en á svona síðustu fimmtán
árum hefur verið töluverður stíg-
andi í þessu, sérstaklega á sviði geð-
sjúkdóma. Fyrir tíu til þrjátíu árum
voru geðsjúkdómar lítið ræddir
í mörgum samfélögum. Þá voru
geðsjúkir yfirleitt skilgreindir sem
mjög veikir einstaklingar; fólk sem
var inni á stofnunum og oft með-
höndlað á mjög ómannúðlegan hátt.
1 dag tökum við mun meira tillit til
þess að geðheilsa sé eitthvað sem
allir þurfa að vinna í; við getum öll
átt við gæðræn vandamál að stríða
á einhverjum tímapunkti, sem
getur t.d. verið vægt eða alvarlegt
þunglyndi eða vægur eða alvarlegur
kvíði. Þessari jákvæðu þróun fylgir
þó hættan á því að við förum að
greina of mikið að „eðlilegum" til-
finningum sem sjúkdóm. Um leið
og það er viðurkennt að allir geta
átt við geðræn vandamál að stríða,
eða þurfa tíma til að vinna úr tilfinn-
ingum sínum, þá verður kannski
tilhneiging til að skilgreina allt sem
sjúkdóm. Það leiðir svo hugsanlega
af sér að valin er lyfjagjöf þegar
aðrar aðferðir væru hugsanlega nægj -
anlegar, t.d. samtalsmeðferð sem
tekur oft lengri tíma,“ segir Sigrún
en bendir um leið á að sjúkdómsvæð-
ing nái ekki bara yfir geðsjúkdóma
og að einnig hafi það komið fyrir að
ákveðin svið hafi verið afsjúkdóms-
vædd. I því samhengi nefnir hún
samkynhneigð sem fyrir ekki svo
mörgum árum var skilgreind sem
geðveila samkvæmt greiningarkerfi
bandarískra geðlækna.
Ekki einfalt vandamál
Sjúkdómsvæðingin er ekki samfé-
lagsmál sem auðvelt er að vinna á
og eins og í flestum tilvikum er ekki
um neinar skyndilausnir að ræða.
„Þróun sjúkdómsvæðingarinnar
hefur marga fleti. Núna er til dæmis
fullt af fólki, sem áður hefði verið
lokað inni á stofnunum, að lifa í og
starfa í þjóðfélaginu þökk sé réttri
lyfjagjöf og bættri samfélagsþjón-
ustu. Afar mikilvægt er þó að benda
á að rannsóknir t.d. innan félags-
fræði sýna að lyf ein og sér eru aldrei
nóg til að notendur nái fullri heilsu.
Þetta á sérstaklega vel við í tilfellum
þunglyndissjúklinga, en flestar rann-
sóknir sýna fram á að í eftirbataferl-
inu þurfa þeir margskonar stuðning
til að líða betur. Til dæmis getur
verið mikilvægt að hafa skipulag á
lífinu og markmið, að hreyfa sig og
fara í áframhaldandi samtalsmeð-
ferð, með eða án lyfja. Á sama tíma
heyrir maður um einstaklinga sem
eru komnir á geðlyf eftir eitt samtal
við heimilislækni sem og einstak-
linga sem hafna lyfjagjöf, þar sem
þeir vita að ástæðan fyrir vanlíðan-
inni tengist öðrum þáttum í lífinu
sem hafa verið í ólagi.“
Hvernig stendur á því að læknar
velja þennan valkostfram yfir len-
gri meðferðir?
„Hlutiafvandanumligguríkerfinu.
Til dæmis er þjónusta geðlækna nið-
urgreidd á meðan sálfræðiþjónusta
er það ekki. Þannig verður beinni
leið á milli þess að fara til heimilis-
læknis og síðan geðlæknis, frekar en
að vísað sé á aðrar úrlausnir. Einnig
er ekki ólíklegt að fólk með minni
fjárráð kjósi það heldur til að spara
sér peninga. Eftir að árangursrík-
ari lyf komu fram varð sjónarhorn
læknisfræðinnar ráðandi innan
geðlæknisfræði. Þrátt fyrir að aðrar
læknisfræðilegar meðferðir þekkist,
er það óneitanlegar lyfjagjöfin sem
hefur orðið lang algengasta læknis-
fræðilega meðferðin við geðrænum
vandamálum.
Þannig að geðlæknar hafa
þá kannski tillmeigingu til að
nota „einfaldar“ lausnir í formi
Wmjafa?
„1 mörgum tilfellum er það þannig
þó ekki sé hægt að alhæfa um alla
geðlækna. Einnig vitum við að eitt
erfiðasta vandamál allra heilbrigð-
iskerfa er að kostnaður hefur auk-
ist mjög og á það til að fara upp úr
öllu valdi. Þannig er það kannski
ódýr lausn að einstaklingur fái lyf
í stað þess að koma vikulega í sam-
talsmeðferð. Oft virka lyfin líka
hraðar. í mörgum tilfellum eru
læknar samt einfaldlega að hugsa
um hvað hjálpar sjúklingum þeirra
á sem skilvirkastan hátt - ef þú færð
einhvern inn til þín sem líður mjög
illa þá viltu vissulega gera það sem
hjálpar honum eða henni sem fyrst.
En þá verður að hafa í huga að það
er munur á einstökum geðlæknum
og því sem þeir eru að gera fyrir
sjúklinga sína og hinsvegar geð-
læknastéttinni í stærra samhengi.
Stétt sem á alltaf hagsmuna að gæta
eins og aðrar stéttir og hefur úrslita-
valdið um hvernig við skilgreinum
og bregðumst við geðrænum vanda-
málum. 1 mörgum samfélögum
hefur tilfellið því miður verið að
hagsmunir stéttarinnar sem slíkrar
verða ofan á hagsmunum þeirra sem
þurfa á aðstoð hennar að halda.“
99..................................................................
Þannig er það kannski ódýr lausn að einstaklingur fái lyfístað þess að koma
vikulega í samtalsmeðferð. Oft virka lyfin líka hraðar. ímörgum tilfellum eru
læknar samt einfaldlega að hugsa um hvað hjálpar sjúklingum þeirra á sem
skilvirkastan hátt - efþú færð einhvern inn til þín sem líður mjög illa þá viltu
vissulega gera það sem hjálpar honum eða henni sem fyrst. En þá verður að
hafa í huga að það er munur á einstökum geðlæknum og því sem þeir eru að
gera fyrir sjúklinga sína og hinsvegar geðlæknastéttinni í stærra samhengi.
Stétt sem á alltaf hagsmuna að gæta eins og aðrar stéttir og hefur úrslitavaldið
um hvernig við skilgreinum og bregðumst við geðrænum vandamálum.