Bændablaðið - 14.05.2008, Blaðsíða 18

18 Bændablaðið | Þriðjudagur 14. maí 2008
Ráðgjafafyrirtækið Marine
Spectrum ehf. gerði lauslega
úttekt á möguleikum bleikjueldis
á Suðurlandi en það hefur verið
stundað að einhverju marki hér á
landi í a.m.k. 25 ár. Menn gerðu
sér fljótlega ljóst að um vænlega
eldistegund væri að ræða og
aðstæður þóttu fyrirtak. Víða
er gnægð af sjálfrennandi vatni,
heitu og köldu, sem menn sáu að
gæti staðið undir öflugu bleikju-
eldi. Ekki varð þó sá uppgangur
í eldi á bleikju sem margir höfðu
spáð.
Hinar séríslensku aðstæður sem
menn sáu í upphafi hvarvetna um
landið hafa því ekki enn nýst sem
skyldi.
Í dag er Ísland stærsta fram-
leiðsluland á bleikju í heiminum.
Framleiðslan er 3000 tonn og er
borin uppi af einu fyrirtæki í þrem-
ur fyrrverandi laxeldisstöðvum.
Þessu framleiðslumagni var náð
strax árið 2003 en það hefur nán-
ast staðið í stað síðan. Nær ekkert
nýtt eldisrými til bleikjueldis hefur
orðið til í mörg ár. Undantekning er
stöð við Kirkjubæjarklaustur, sem
hefur verið byggð upp á undanförn-
um árum og nýtir náttúrulegar
aðstæður þar. Það fyrirtæki hefur
einbeitt sér að innanlandsmarkaði
með góðum árangri.
Af hverju Suðurland?
Það er margt sem styður það að
stuðla ætti að auknu bleikjueldi
á Suðurlandi. Arðbært eldi á teg-
undinni myndi styðja við búskap á
svæðinu á tímum minnkandi hefð-
bundins landbúnaðar. Stutt er á
milli vænlegra eldisstaða og sam-
göngur mjög góðar árið um kring,
sem gerir alla þjónustu við rekst-
urinn auðveldari. Einnig myndi
fjölgun eldisfyrirtækja efla og festa
í sessi alla þá þjónustu sem slíkur
rekstur þarf á að halda. Tíðar ferð-
ir eru til höfuðborgarsvæðisins á
vegum fjölda flutningafyrirtækja
sem sinna svæðinu. Á Suðurlandi
eru víða ákjósanleg svæði til
bleikjueldis á smáum skala, sem
timi er kominn til að nýta. Til við-
bótar við gnægð lindarvatns eru
óvíða betri landfræðilegar aðstæð-
ur til gerðar ódýrs og einfalds eld-
isrýmis, sem nánar verður vikið að
síðar. Aðstæður á svæðinu bjóða
upp á þéttriðið net smárra/með-
alstórra sjálfbærra fiskeldisstöðva.
Nálægð stöðvanna hverrar við aðra
styrkir rekstur hverrar fyrir sig
vegna hugsanlegrar samnýtingar á
vinnslu, sölu og dreifikerfi.
Nýting á lindarvatni
Kostir þess að hafa sjálfrennandi
vatn eru ótvíræðir. Kostnaður vegna
dælingar á vatni er umtalsverður.
Hér er átt við kostnað vegna fjá-
festinga í dælum (auk varadælna)
og viðhalds á þeim. Einnig þarf að
leggja út fyrir vararafstöð og halda
uppi eftirliti og viðhaldi á henni.
Rafmagnsnotkun vegna dælingar
er háð lyftihæð, sem er í sumum
tilvikum veruleg. Einnig þarf að
halda úti bakvöktum vegna dælu-
og rafmagnskerfisins.
Út frá framangreindu má sjá
fyrir sér mikið rekstrarlegt forskot
sem bleikjuframleiðsla, sem nýtir
sjálfrennandi vatn, hefur fram yfir
hefðbundna stöð sem byggir á dæl-
ingu á vatni. Gæti hér jafnvel verið
um að ræða kostnað á bilinu 40-80
kr. á kg. Tekið skal fram að þegar
rætt er um rekstur á eldisstöð sem
byggir á sjálfrennandi vatni er ekki
gert ráð fyrir mjög mikilli fram-
leiðslu, eða 30-100 tonnum á ári.
Æskilegur eldishiti i matfisk -
seldi á bleikju er 5-8°C. Kjörhitinn
er hæstur á minnsta fiskinum en fer
lækkandi eftir því sem fiskurinn
verður stærri. Kjörhita má ná með
blöndun á lindarvatni og heitu vatni
annars vegar og hins vegar með
blöndun á yfirborðsvatni (í ám og
lækjum) að sumarlagi. Ef einn-
ig skal stunda seiðaeldi (upp að
50 grömmum) er æskilegt að hafa
aðgang að hærri hita (8-12°C). Sjá
töflu.
Ódýrt og einfalt eldisrými
Athugaðir voru möguleikar á upp-
setningu nýrra bleikjueldisstöðva
þar sem náttúrulegar aðstæður
væru nýttar til fulls. Forsendurnar
sem lagðar voru til grundvallar
voru þær að eldisfomið væri ódýrt
og einfalt bæði í rekstri og uppsetn-
ingu. Það er mikið átak og dýrt að
setja upp hefðbundna eldisaðstöðu.
Jarðvegsskipti, lagnir og kranar, dýr
eldisker o.s.frv. Stofnkostnaðurinn
við eldið, þó á smáskala væri, hefur
því fælt marga frá því að reyna
fyrir sér á þessu sviði, jafnvel þótt
heppilegar náttúrulegar aðstæður
séu við bæjardyrnar.
Augljós leið til einföldunar
uppsetningar á eldisaðstöðu eru
jarðvegstjarnir. Þetta hefur verið
reynt hér og þar á landinu, þar sem
útbúnar hafa verið ferningslaga
eða hringlaga tjarnir, en þær hafa
ekki gefið eins góða raun og menn
væntu. Einkum er öll vinna með
fiskinn erfið. Geysilegur munur er á
kostnaði og fyrirhöfn við gerð jarð-
vegstjarna annarsvegar og annarra
hefðbundinna kerja hinsvegar. Það
er því til mikils að vinna að reyna
að útfæra jarðvegstjarnir þannig að
þær gefi ekki síðri útkomu en var-
anlegri mannvirki.
Lausnin virðist liggja í svoköll-
uðum lengdarstraumskerjum (e.
raceways).
Lengdarstraumsker
Lengdarstraumsker hafa til skamms
tíma verið eitt algengasta form
fiskeldismannvirkja um víða ver-
öld. Þau hafa oftast verið notuð til
framleiðslu á ódýrum fiski eins og
smáum regnbogasilungi eða beit-
arfiski og fleiri ferskfisktegundum.
Vinsældir þeirra stafa af því hversu
einföld og ódýr þau eru en ekki síst
hversu auðvelt er að vinna með
fiskinn.
Á Suðurlandi yrðu lengdar-
straumskerin ekki ósvipuð fram-
ræsluskurðunum sem víða má
finna. Jarðvegurinn á svæðinu
hentar einmitt ákaflega vel til gerð-
ar slíkra kerja og auðvelt að fá vana
menn til verksins.
Rennurnar yrðu dúklagðar til að
auðvelda þrif og forðast jarðvegs-
bakteríur. Reynt yrði að staðsetja
rennurnar langsum (með hæð-
arlínum) í hallandi landi þannig að
einhver fallhæð yrði á milli þeirra
og þannig yrði hægt að endurnota
vatnið 2svar-3svar sinnum.
Við hjá Marine Spectrum gerð-
um óformlega tilraun með að ala
bleikju vetrarlangt í rennu af þessu
tagi og tókst það mjög vel. Bleikjan
virtist kunna vel við sig í þessu eld-
isrými og dreifði sér vel um allt
rýmið. Lykilatriði er að gnægð sé
af vatni. Bleikjan þolir vel mikla
ásetningu en í hefðbundnum hring-
laga kerjum getur verið vandkvæð-
um bundið að koma öllu því vatni
í gegnm kerfið, sem mikill lífmassi
þarf á að halda. Við slíkar aðstæður
þarf að bæta súrefni í vatnið, sem
er mjög kostnaðarsamt.
Samstarf framleiðenda
Líkt og í öðrum rekstri á sér stað
mikil samþjöppun fiskeldis í heim-
inum og fyrirtækin verða sífellt
færri og stærri. En óháð því hver
eldistegundin er þurfa eldiseining-
arnar að ná ákveðinni lágmarks-
stærð til að verða arðbærar. Þetta
snýr að tæknilegri hlið eldisins
en einnig að vinnslu og markaðs-
setningu. Stór fyrirtæki með eigin
vinnslu geta boðið upp á einsleita
vöru, sem er lykilatriði þega kemur
að sölu afurðana. Náin samvinna
bleikjuframleiðenda er því algjört
lykilatriði. Mörg smá fyrirtæki geta
komið fram sem eitt.
Það sem við sjáum fyrir okkur er
einhvers konar samvinnurekstur á
seiðaeldi annars vegar og vinnslu og
sölu afurða hins vegar. Við höfum
kosið að kalla þetta fyrirkomulag
„bleikjusamlag“ með vísun í svip-
að fyrirkomulag við mjólkurfram-
leiðslu. Bleikjusamlagið myndi
framleiða seiði og selja á kostn-
aðarverði. Fóðurkaup yrðu sameig-
inleg og því væntanlega mun hag-
stæðari en ef hver og einn keypti
fyrir sig í litlu magni. Sama á við
um ýmsan annan kostnað, svo sem
dúka í rennur, fuglanet, fóðrara
o.s.frv. Bleikjusamlagið gæti sjálft
séð um rekstur á vinnslu afurð-
anna eða samið við þriðja aðila um
að vinna fiskinn. Einstakir fram-
leiðendur þyrftu ekki að setja upp
slíka aðstöðu hver fyrir sig. Við
það að allur fiskurinn færi í gegn-
um sömu vinnslu, sem lúta myndi
sameiginlegum gæðastöðlum,
yrði varan einsleit og því auðselj-
anlegri og minna um kvartanir.
Afhending á afurðunum yrði einn-
ig mun áreiðanlegri þar sem um
marga framleiðendur yrði að ræða.
Bleikjusamlagið gæti einnig séð
um markaðssetningu og kynningu á
afurðunum.
Sjálfbærni
Sjálfbærni í fiskeldi og lífrænt (e.
organic) eldi verða stöðugt mik-
ilvægari þættir þegar kemur að
markaðssetningu fiskeldisafurða.
Nýting á íslensku lindarvatni fell-
ur mjög vel að báðum þessum
þáttum. Orkunotkun er einn þeirra
þátta sem litið er til við mat á sjálf-
bærni og þar sem um sjálfrennandi
vatn er að ræða er orkunotkunin
hverfandi. Hreinleiki lindarvatns-
ins er mikill. Vatnið hefur síast og
hreinsast á náttúrulegan hátt á ferð
sinni í gegnum jarðlögin og oft
eru liðnir áratugir, jafnvel aldir,
frá því að vatnið sem nú sprettur
fram sem lindarvatn féll til jarð-
ar sem úrkoma. Af þessu leiðir að
magn örvera og ýmissa óæskilegra
snefilefna (díoxíns, PCB, PAH
o.fl.) er hverfandi og langt undir
þeim hámarksmörkum, sem sett
hafa verið um drykkjarvatn erlend-
is. Þessir þættir geta haft mikla
þýðingu við markaðssetningu á
íslenskri bleikju og styrkt ímynd
Staðsetning Vatnsmagn l/sek Hiti °C
Landsveit
Galtalækjaskógur tjaldstæði 500-1000 5,2-5,4
Galtalækjaskógur – Gloppubrún nokkur hundruð 5,3-5,6
Skógafoss – Galtinn – nokkrar lindir 200-300 4,9-5,5
Hrúthagi 50 5,5
Vatnagarðalækur 100-200 5,3
Bjallalækur 670 3,4-5,5
Tvíbytnulækur 380 3,5-4,4
Kerauga 450-700 4,5-4,7
Tjarnalækur 100 5,4
Eyjólfslækur 100 5,2-5,4
Lækur á Baðsheiði 530 5,2
Garðalækur 500 4,3-5,1
Vindáslaugar 10,0-50,0 14-40
Minnivallalækur – lindarvatn að hluta 1420 ???
Klofalækur 150 5,0-11,0
Skarðslækur ??? 4,3-5,6
Lindir i Vindaósi 50-150 5,0-5,9
Hvammsvötn 280-990 4,9-11,1
Skarfaneslækur 500-600 5,0-5,3
Þjófafoss nokkur hundruð 4,7
Gnúpverjahreppur
Lindasvæði við Rauðá 300 3
Lindasvæði við Rauðá – Gjárfoss 600 2,9-3,6
Hjálparfoss 500-1000 ???
Minna-Hof – Búðarfoss 10 6,6-9,2
Stóra-Hof – Kálfá 30-35 4,6-5,3
Haukadalur
„Sprænur“ milli Grjótáa 2100 3,4
Fljótsbotnar 1000 og 2000 3,2-3,6
Lindir Brúarár
Brúntjarnarlindir 680 4,4
Lindir ofan við Brekku 50 og 710 5,0-5,8
Lindir ofan við Hlaupatungufoss 70-80 5,0-5,3
Neðri-Vallá 1100 3,2-3,6
Efri-Vallá 330 3,4
Hrútá 100 og 500 2,5
Kálfá innri 690 2,6
Kálfá fremri 6,0-10,0 2,6
Brúarárskörð 30 og 200 2,2
Hagalækur 100, 330 og 630 5,0 og 4,0
Laugardalur/Laugarvatnssvæði
Skillandsá 100-150 3,4
Ljósár 390 3,6
Miðdalsgljúfur 30-40 3,8
Lindir neðan við Miðdal 450-500 3,7
Lindir við Hokulæk 300 og 500 3,7
Stekkar 1000 4
Litlaá 100-1000
Sandá 1200-2000 ???
Grafará 1300-1500 4,9
Heidará 1200-1300 4,3
Djúpakvísl 1000-1600 3,8
Apá 14-1600 3,8
Laugardalshólar 40-50 4,2
Grímsnes
Efra Sog – Steingrímsstöð 1000-2000 3,4
Kaldá við Kaldárhöfða 1000-1500 3,8-4,0
Vaðlækir við Álftavatn 75 3,5-4,0
Lindir í Skógnesi 200-300 5,3 og 7,2
Vaðneslindir 200 ???
Lindir undir Ingólfsfjalli
Kringum Silfurberg 20 3,1-4,8
Undan Efnisnámi 50 3,5-4,7
Aðalvatnsból Selfoss 60 3,6-3,8
Fossnes og Hellislindir 50 3,1-3,8
Fjallstún 30 3,0-3,3
Tafla: Nokkrir vænlegir staðir til fiskeldis á Suðurlandi
Taflan er unnin samkvæmt heimildum frá eftirfarandi aðilum:
Árni Hjartarson og Þóroddur F. Þóroddsson: Kaldar lindir og lindarsvæði Árnessýslu
milli Sogns og Hvítár. Orkustofnun, 1981.
Árni Hjartarson og Freysteinn Sigurðsson: Lindir i uppsveitum Árnes- og Rangár-
vallasýslu, sérverkefni í fiskeldi 1987. Orkustofnun, 1988.
Freysteinn Sigurðson og Þórólfur Hafstað: Um lindir undir Ingólfsfjalli. Orkustofnun, 1991
Nú er lag
Fiskeldisráðgjafar telja mikla möguleika liggja ónýtta í því að koma upp
bleikjueldi með nýrri aðferð sem beita má víða á Suðurlandi
Svona líta lengdarstraumskerin út, 25-50 metra löng og nokkur hlið við
hlið með u.þ.b. tveggja metra milibili.