Bændablaðið - 14.05.2008, Blaðsíða 20

20 Bændablaðið | Þriðjudagur 14. maí 2008
Auk koltvísýrings hafa margar
aðrar lofttegundir áhrif á loft-
hjúpinn. Ein af þeim er metan og
áhrif þess eru 20 sinnum meiri en
koltvísýringsins miðað við hverja
sameind. Á hinn bóginn er líftími
metans í andrúmsloftinu aðeins
10-12 ár meðan líftími koltvísýr-
ingsins er meiri en 100 ár. Metan
í lofthjúpnum hefur aukist
verulega síðustu 50 ár og veldur
nú um helmingi af hlýnuninni.
Kýr getur gefið frá sér allt upp í
250-300 lítra af metani á dag.
Af öllum uppsprettum met-
ans eru húsdýr, einkum jórturdýr,
stórtækust, en þau losa um 25%
af því. Það þýðir að hnattrænt séð
má rekja 4-5% af gróðurhúsaáhrif-
unum til búfjárins. Ef óbein áhrif
eru meðtalin eru áhrif landbúnaðar
á hlýnunina í heild áætluð 15%.
Metan myndast einkum þegar
bakteríur í meltingarfærum dýr-
anna brjóta niður fæðuna án þess
að súrefni komist þar að, svoköll-
uð „loftfirrð melting“. Skepnan
(kýrin) losar sig við mest af met-
aninu með ropa, en í minna mæli
út um endaþarminn. Röng meðferð
búfjáráburðar getur einnig aukið
losunina um þriðjung.
Um þessar mundir er unnið að
því á margvíslegan hátt að draga úr
þessari losun. Einfaldasta leiðin er
sú að bæta fóðurnýtingu skepnunn-
ar. Því meira af orku fóðursins sem
breytist í mjólk eða kjöt, því minni
losun. Með þessari leið er unnt að
draga úr losuninni um 25-75%.
Þá er unnt að draga úr losuninni
um 20-40% með því að mala og
köggla fóðrið. Gróffóður, þar sem
smári er uppistaðan, veldur einn-
ig minni losun en lélegra fóður.
Í Bretlandi hefur komið í ljós að
hvítsmári og fleiri sykurríkar belg-
jurtir styrkja örverurnar og það
leiðir aftur til minni losunar met-
ans. Þá eiga skepnurnar að hafa
aðgang að fóðri allan daginn, þar
sem það eykur meltinguna.
Ef unnt væri að losna við frum-
dýr (prótózóur) úr vömbinni mundi
losun á metani minnka um 20% og
nytin aukast um 1-1,5 lítra á dag.
Tilraunir eru í gangi til að eyða
þessum frumdýrum úr vömbinni.
Þá er verið að kanna möguleika
á að flytja örverur, sem mynda ekki
metan, í vömb jórturdýra. Þessar
örverur breyta koltvísýringi og
vetni í „acetöt“, sem eru fóðurefni.
Slíkar örverur er að finna í maga
kengúra. Ástralskir vísindamenn
hafa þegar fundið 211 stofna slíkra
örvera, sem nota má í þessu skyni.
Á Nýja-Sjálandi er talið að 90%
af losun metans stafi frá búfjárrækt.
Þar er unnið hörðum höndum að
því að draga úr þessari losun.
Landsbygdens Folk
Utan úr heimi
Víða um heim á sér nú stað sú
þróun að umsvif í búrekstri
aukast og vinnuþörfin vex, þrátt
fyrir aukna hagræðingu. Yfir
bóndanum vofir sú hætta að
hann ofgeri sér í vinnu og upplifi
svokallaða „kulnun“ í starfi.
Finnar hafa komið sér upp við-
bragðsáætlun sem þeir geta grip-
ið til ef það gerist. Hér á eftir fer
viðtal við Markus Pyykkönen,
starfsmann félags- og heilsuvernd-
arráðuneytisins í Finnlandi, um
málið, en þar í landi er það skil-
greint sem vinnuheilsuvandamál í
landbúnaði.
Markus Pyykkönen bendir á að
hið fyrsta, sem þurfi að gera, sé að
reyna að draga úr álagstoppunum
í starfinu og skipuleggja vinnuna
þannig að vinnudagarnir verði ekki
of langir. Með 10 tíma vinnudegi
árið út og inn endi ástandið með
ósköpum, menn brenni út í starfi
og afleiðingin verði kulnun.
Finnland er í ESB og sambandið
hefur þá stefnu að auka bústærð
í landbúnaði, sem lið í því að
draga úr opinberum styrkjum við
greinina. Þegar styrkirnir minnka
verða bændur að ná meiri tekjum
út úr sjálfum búrekstrinum, með
meiri framleiðslu og/eða hærra
afurðaverði. Stórt bú er ágætt en
því aðeins að það skili hagnaði,
þó ekki sé nema einni krónu á lítra
mjólkur. Með milljón lítra fram-
leiðslu munar um það. Vandamálið
er ef búið er rekið með tapi, þá
verður það fljótt óviðráðanlegt.
Við því má bregðast með öflun
viðbótartekna utan bús. Á um 35%
finnskra býla er stunduð umtalsverð
vinna utan bús. Þar geta komið upp
vandamál, þar sem með vinnu utan
bús er viðbúið að koma þurfi til
móts við þarfir vinnuveitandans um
það hvenær unnið er. Það getur rek-
ist á við þarfir búsins og þá verður
sólarhringurinn of stuttur.
Vinna við skepnuhirðingu er
afar bindandi og henni þarf að
sinna alla daga. Í rekstraráætl-
unum er gengið út frá ákveðnum
tíma sem þarf til að sinna hverjum
grip. Ef kúnum er fjölgað að ráði
má reikna með að minni tími verði
til að sinna hverri kú.
Allir hafa ekki tíma til alls
Athuganir hafa sýnt að nokkur
hluti bænda kemst ekki yfir allt
sem þeir þurfa að gera. Um 70%
bænda viðurkenna að bústörfin
séu stundum streituvaldandi.
Rannsókn fyrir nokkrum árum
leiddi í ljós að í básafjósi með 60
kúm væri vinnuþörfin við gegning-
ar 3.480 klst. á ári, en vinnuþörfin
í 30 kúa fjósi væri 2.670 klst. Það
er skiljanlegt að styttri tíma þurfi á
hverja kú í stærra fjósi, en vinnu-
álagið í heild vex hins vegar.
Hvað varðar kúabú, þar sem
kúm hefur verið fjölgað verulega,
telja 60% bænda að viðbótarálag-
ið hafi skapað vandamál. Á hinn
bóginn telja 51% bænda að þrátt
fyrir það skili stækkað bú ekki
viðunandi afkomu. Þetta er vanda-
málið í hnotskurn.
Það er auðvelt fyrir ráðunautinn
að segja: Stækkaðu bara búið, þá
batnar afkoman. Bóndinn gerir það
en kemst þá að því að vinnuálag-
ið er orðið of mikið. Þá ráðleggur
ráðunauturinn honum e.t.v. að kaupa
meiri þjónustu eða ráða sér viðbót-
armann, en búið ber það ekki.
Markus Pyykkönen telur að
mjaltaþjónar séu engin töfralausn.
Vinnan breytist hins vegar; í stað
þess að mjólka þurfi að fylgjast
með mjaltaþjóninum. Sú vinna er
hins vegar afar breytileg milli búa.
Því stærra sem búið er, því mik-
ilvægari er skipulagning starfanna.
Hann leggur einnig áherslu á að
það þurfi að undirbúa nýjar fjárfest-
ingar í rekstrinum vel og leggja vel
niður fyrir sér hvar skórinn krepp-
ir. Samstarf búa er af hinu góða og
það hefur farið vaxandi eftir inn-
göngu Finnlands í ESB. Á hinn
bóginn fækkar búunum og þar með
möguleikum til samstarfs.
Rannsóknir hafa sýnt að
hætta á kulnun í starfi vex þegar
vinnuvikan er komin yfir 55 klst.
Mörkin eru við 48-50 klst. en þá
fara hættumerkin að koma í ljós.
Ráðunauturinn þarf einnig að hafa
það hugfast að það er bóndinn
sjálfur sem á síðasta orðið.
Markus Pyykkönen telur þó að
á heildina litið líði bændum vel.
Óvissa um stefnumörkun í land-
búnaði innan ESB sé hins vegar
óþægileg.
Bjöllur sem hringja
Það er nauðsynlegt að hlusta á
viðvörunarbjöllur ef mönnum
finnst þeir vera að yfirkeyra sig.
Markus Pyykkönen segir að það
fyrsta, sem menn þurfi að gefa
gaum, sé hvort þeim gangi illa að
festa svefn. Þar næst hvort menn
vakni í tíma og ótíma og þá eink-
um hvort menn vakni síðla nætur
og nái ekki að sofna aftur, þá sé
farin að vera hætta á ferð.
Annað atriði er það hvort menn
þurfi bjór- eða vínglas til að geta
slakað á fyrir svefn. Ekkert mæli
á móti því að menn fái sér vín-
glas, en heldur ekki fleiri en eitt,
það bendi til streitu.
Ef mönnum finnst þeir sífellt
þreyttir og pirraðir er það vísbend-
ing, en svolítið andstreymi getur
magnast óeðlilega upp og aukið
pirringinn. Hann mælir með því
að menn temji sér vanafestu til að
forðast slík vandamál og umfram
allt að sofa vel, borða hæfilega
og á föstum matmálstímum. Það
boðar ekki gott að borða pitsu í
traktorssætinu, þeir sem gera það
mega búast við hjartatruflunum
og öðrum viðvörunum.
Í finnskum landbúnaði er til
„network“ eða net hjálparstarfs-
manna, sem betur fer. Um 20%
þeirra, sem vinna í landbúnaði,
hafa samband við það vegna lík-
amlegra kvilla, 17% vegna dep-
urðar, 10% vegna áfengisvanda-
mála, 9% vegna sambúðarvanda-
mála og 8% vegna vandamála
viðkomandi afkomunni.
Þetta stoðkerfi er mikilvægt,
segir Markus Pyykkönen.
Landsbygdens Folk
Finnar bregðast við kulnun bænda í starfi
Um 20% þeirra sem vinna í landbúnaði og leita
sér aðstoðar gera það vegna líkamlegra kvilla,
17% vegna depurðar, 10% vegna áfengisvanda-
mála, 9% vegna sambúðarvandamála og 8%
vegna vandamála sem tengjast afkomunni
Líftæknifyrirtækið Monsanto
hefur fallist á að greiða kanadíska
bóndanum Percy Schmeiser
skaðabætur. Þar með viðurkennir
fyrirtækið óbeint að erfðabreytt-
ur repjustofn fyrirtækisins hafi
mengað repjuakra bóndans.
Þessi deila hefur staðið árum
saman, en þegar Schmeiser ákvað
að leita til dómstóla til að fá úrskurð
í málinu ákvað fyrirtækið að ganga
heldur til samninga um skaðabætur.
Klukkutíma áður en réttarhöldin
áttu að hefjast tilkynnti Monsanto
að fyrirtækið féllist á kröfu Percy
Schmeisers.
Upphaflega hafði Monsanto
kært bóndann fyrir að hafa í leyf-
isleysi notað einkaleyfisvarið,
erfðabreytt útsæði af repjustofn-
inum Roundup Ready og var hann
krafinn um skaðabætur að upphæð
400 þúsund dollarar.
Monsanto hafði tekið sýni úr
repjuakri Schmeisers og fundið
þar einkaleyfisbundið repjuaf-
brigði sitt. Fyrirtækið bauðst til að
fella niður skaðabótakröfu á hann,
ef hann undirritaði samning sem
hefði skuldbundið hann til að nota
repjustofn Monsanto eftirleiðis.
Schmeiser neitaði að skrifa undir.
Hann hélt því aftur á móti fram að
repjufræ Monsantos hlyti að hafa
fokið frá nálægum ökrum.
Við réttarhöldin, sem fylgdu á
eftir, drógu dómararnir þá álykt-
un að Schmeiser hefði ekki vitað
að erfðablöndun hefði átt sér stað
á ökrum hans. Að uppskeru lok-
inni hefði hann tekið frá útsæði
sem hann hefði notað ári síðar. Það
skýrði að repjustofn Monsantos
hefði fundist í ökrum hans. Þá töldu
dómararnir að Schmeiser hefði ekki
hagnast á hinum sérstaka eiginleika
nýja stofnsins, sem væri að þola ill-
gresiseyðinn Roundup. Rétturinn
taldi að Schmeiser hefði ekki vit-
andi vits ræktað hinn erfðabreytta
repjustofn, sem hefði fyrir tilviljun
borist inn á akur hans.
Schmeiser varð að lokum að
hætta repjurækt og snúa sér þess í
stað að ræktun hveitis og hafra, en
erfðabreyttur repjustofn Monsantos
hélt áfram að finnast á ökrunum.
Hann krafðist því þess að Monsanto
hreinsaði repjustofn sinn af ökrum
hans.
Monsanto kvaðst mundu lofa
því, gegn því að fá skriflegt loforð
hans um að hann færi aldrei aftur í
mál við fyrirtækið né gæfi neinar
frekari yfirlýsingar opinberlega um
málið. Schmeiser féllst hins vegar
ekki á slík hrossakaup. Hann lét
sjálfur hreinsa erfðabreyttu repj-
una úr ökrunum og sendi Monsanto
reikninginn. Þegar reikning-
urinn fékkst ekki greiddur sneri
Schmeiser sér til dómstólanna og
einni klukkustund áður en taka átti
málið fyrir tilkynnti fyrirtækið að
það mundi greiða reikninginn.
Mikilvægt fordæmi
Að áliti Schmeisers viðurkenndi
Monsanto með þessu ábyrgð sína
á því að hafa mengað akra hans.
Hann taldi því að niðurstaða deil-
unnar væri mikilvægt fordæmi fyrir
bændur um víða veröld, sem lentu í
álíka málum við fyrirtækið.
Talsmaður Monsanto hélt því
hins vegar fram að aðilar málsins
hefðu náð samkomulagi sem væri
í fullu samræmi við samninga, sem
fyrirtækið hefði áður gert. Mál sem
þetta kæmu upp á hverju ári og fyr-
irtækið legði áherslu á að samning-
ur af þessu tagi væri gerður á jafn-
réttisgrundvelli. Talsmaðurinn við-
urkenndi þó jafnframt að fyrirtækið
hefði dregið til baka þá kröfu á
hendur Schmeiser að hann tjái sig
ekki um málið opinberlega, sem og
kröfu um að hann leggi ekki aftur
fram kæru á hendur fyrirtækinu.
Percy Schmeiser og Louise, kona
hans, hlutu í desember sl. svonefnd
„öðruvísi Nóbelsverðlaun“, sem
veitt eru sem uppbót á hin hefð-
bundnu. Afhending verðlaunanna
fór fram við hátíðlega athöfn í
Stokkhólmi.
Í umsögn dómnefndar segir að
verðlaunin séu veitt sem „viður-
kenning á kjarki Percy Schmeisers
við að verja fjölbreytni lífríkisins
og að berjast við þá vistfræði- og
siðfræðilegu ógn sem stafar af
brengluðum einkaréttarlögum“.
Landsbygdens Folk
Líftæknifyrirtækið Mon-
santo greiðir skaðabætur
Percy Schmeiser á repjuakrinum
sínum.
Unnt er að draga úr
metanlosun jórturdýra
Ráðherrafundi WTO
frestað á ný
Fyrir nokkrum mánuðum ákvað
Alþjóða viðskiptastofnunin
(WTO) að boða til ráðherrafund-
ar í Sviss hinn 19. maí nk. Þessum
fundi hefur nú verið frestað
vegna þess, að ágreiningur aðild-
arlandanna er enn of mikill. Nú
er stefnt að því að halda fund-
inn í júní nk. Það gæti þó rekist
á við það, að á sama tíma verð-
ur haldið Evrópumeistaramót í
knattspyrnu í Sviss, sem veldur
miklu álagi á flugsamgöngur og
gistingu þar í landi.
Vandamál WTO stafa nú af inn-
byrðis átökum milli sex stærstu
aðilanna, Ástralíu, Bandaríkjanna,
Brasilíu, ESB, Kanada og Japan.
Meðal annars krefst ESB einka-
réttar á nöfnum; kampavín
(champagne) skuli vera frá hér-
aðinu Champagne í Frakklandi og
Edamer-ostur frá Edamer, en eft-
irlíkingar fái ekki að bera sömu
nöfn. ESB hefur á hinn bóginn
róað Bandaríkjamenn með því að
þeir fái að nota ostanöfnin Cheddar
og Brie frítt.
Krafa þróunarlandanna um að
innflutningstollar á afurðir þeirra
verði felldir niður stendur enn í
mönnum. Óútkljáð er sú spurn-
ing, hvaða vörur teljast mikilvægar
fyrir útflutning þessara landa, t.d.
til ESB og Bandaríkjanna. Þessi
lönd vilja varast að fá yfir sig ódýr-
an innflutning. Nationen