Bændablaðið - 12.12.2013, Blaðsíða 33

34 Bændablaðið | Fimmtudagur 12. desember 2013
Forystufé – ritgerðasamkeppni um einstaka
hæfileika í íslenska sauðfjárstofninum
Ég ætla hér á eftir að segja sögu
af forystusauð sem ég umgekkst
mikið og tamdi. Þetta var
höfðinginn Skeggi.
Móðir hans var hvít forystuær,
róleg og athugul en fór vel á undan.
Faðirinn var móhosóttur og hafði
gefið góðar forystukindur.
Skeggi en svo var hann skírður
var svarhosóttur, hnýfilhyrndur með
sívöl bogin horn. Tvílembingurinn
á móti honum var hvítur og kemur
hann ekki frekar við þessa sögu.
Þetta voru vorgeldingar sem svo
var nefnt.
Skeggi var vænt lamb um haustið
er hann kom í mína umsjá. Setti ég
strax bjöllu í horn á honum sem hann
bar svo alla tíð.
Augun voru stór og greindarleg,
upplitið djarflegt og þegar hann var
fyrst rekinn með fénu fór hann strax
á undan en þó fumlaust. Fljótlega fór
ég að hæna hann að mér og tala við
hann. Ótrúlega fljótt gat ég farið að
kalla í hann, kom hann þá til mín
og fékk umbun. Einnig kenndi ég
honum að hlýða hvort hann ætti
að beygja til hægri eða vinstri með
því að rétta út viðeigandi hönd.
Um haustið þegar Skeggi var að
byrja sinn annan vetur var kominn
töluverður snjór þegar féð var tekið
á hús. Hörð skel var á snjónum en
rifið á milli. Ég hafði fengið af því
fréttir að við ættum tvær ær á bæ
sem er skammt frá. Þangað eru um
5 km. Ég rak féð til beitar og ætlaði
að því búnu að fara og sækja ærnar.
Mér datt í hug að taka Skeggja með
mér, þess vegna gekk ég fram fyrir
féð er það var komið á þann stað er
ég ætlaði því. Kallaði þá í Skeggja
að koma með mér heim sem hann
gerði og labbaði með mér til baka.
Ég setti þá á mig skíði og hélt af stað
og Skeggi hljóp með mér. Er ekki að
orðlengja það að svona hljóp hann
með mér ýmist við hlið eða á eftir.
Þegar þangað kom var bóndi út á
hlaði. Honum fannst mjög undarlegt
að sjá sauðinn elta mig eins og hund.
Bóndinn bauð mér í kaffi sem ég
ætlaði að þiggja en sagði að ég þyrfti
að setja sauðinn í hús á meðan. Það
vildi bóndinn ekki en bað mig að
ganga inn í eldhús og sjá hvað
sauðurinn gerði.
Ég gekk svo inn en sá að hann
dokaði aðeins við í dyrunum en gekk
svo inn á eftir mér og inn í eldhús
þar sem ég settist við eldhúsborðið
en hann fór undir borðið. Þetta þótti
hjónunum svo skemmtilegt að þau
sögðu að þau færu ekki að hrekja
hann út. Sótti bóndinn svo hey og
gaf honum undir borðinu sem hann
át auk þess fékk hann kleinur með
mér. Þegar kaffidrykkju lauk fórum
við út og hleyptum ánum út, rann þá
Skeggi slóðina sína til baka og ærnar
á eftir og þurfti ekki að hafa áhyggjur
að rekstrinum. Margar slíkar ferðir
fórum við Skeggi en þó er þetta víst
í eina skiptið sem hann fékk mat
sinn undir eldhúsborði. Tveimur
árum seinna var það á þorranum að
ég hleypti fénu út að morgni. En það
var vani minn að ég opnaði húsin og
taldi féð þegar það kom út.
Í þetta sinn vantaði eina uppá
töluna svo ég fór inn í húsið en þá
stóð Skeggi inn við vegg sem annars
var vanur að koma út með þeim
fyrstu.
Í asnaskap mínum rak ég hann út
og sagði við hann að vera ekki með
neina vitleysu. Ég var vanur að tala
við hann eins og mann og ég held
að hann hafi skilið mig að mestu.
En þarna skildi ég hann ekki. Ég rek
svo féð til beitar en fór svo heim og
inn í hlöðu að taka til hey. Þegar ég
var þarna inni heyri ég allt í einu hvin
á þakinu, lít þá út en þá er komin
glórulaus norðan stórhríð.
Um morguninn var þokkalegt
veður en rysjulegt loft mér datt ekki
í hug nema smá él. Ég hef getið um
það fyrr að Skeggi var með bjöllu í
horni sem sett var í strax á lambsvetri.
Bjöllu þessa notaði hann til að stjórna
fénu þannig að ef hann vildi eitthvað
stjórna þá hristi hann hausinn og lét
hvína í bjöllunni. En nú var eins og
fyrr segir brostin á grenjandi stórhríð.
Þá var ekki til setu boðið og nú varð
að leggja út í hríðina og reyna að finna
féð. Færi var nokkuð gott hafði verið
hláka en svo fryst og snjóað í logni
þar ofan á svo nóg var til að renna
og svo mikil ofankoma til viðbótar.
Ég lagði nú af stað út í hríðina og
hafði veðrið á hlið að mestu en þó
að nokkru á eftir. Gekk ég æði lengi
í hríðinni og vissi ekki nákvæmlega
hvert stefna skyldi. Heyrði ég þá allt
í einu í bjöllunni og gekk á hljóðið.
Þarna var þá Skeggi búinn að smala
fénu saman upp á holt og hljóp í
kring um það og hristi hausinn og
lét hvína í bjöllunni. Þegar hann sá
mig kom hann til mín, þá sagði ég við
hann. Jæja Skeggi minn nú skulum
við reyna að komast heim. Hann lét
ekki segja sér það tvisvar heldur lagði
af stað og ég rak á eftir. Gekk svo
um hríð en svo var hríðin dimm að
ég var ekkert viss um hvert stefndi
en treysti á Skeggja. Allt í einu er
allt stopp og svo kemur Skeggi aftur
fyrir hópinn og til mín . Mér leist nú
ekkert á ástandið og datt í hug að
sauðurinn væri búinn að gefast upp
en þá tók ég eftir að hann var orðinn
svo klakaður um hausinn að hann
var að mestu hættur að sjá. Klóraði
ég af honum klakann svo hann gæti
séð og var hann þá fljótur að fara
fram fyrir svo nú þokaðist allt í áttina.
Svona gekk þetta í áttina og næsta
stopp var heim við húsdyr. Þá varð
ég feginn og ekki var sparað deigið
við Skeggja það kvöldið. Fleiri slíkar
stundir lifðum við saman.
Skeggi gekk jafnan á heiðinni
heima á sumrin og sást ekki að
jafnaði frá bæjum.
Þó brá út af þessu einu sinni. Þá
var verið við heyskap skammt frá
túngirðingu tók ég þá eftir að Skeggi
var kominn heim að girðingu og
jarmaði. Nú bjóst ég við að eitthvað
væri að, hann kannski veikur. Ég
gekk því út fyrir girðinguna og kom
hann þá til mín. Sagði þá við hann.
„Hvað gengur að þér Skeggi minn“?
Þá hristi hann hausinn og horfði
á mig. Tók ég þá eftir að ekkeri
heyrðist í bjöllunni og sá við frekari
skoðun að kólfurinn var týndur úr
henni.
Opnaði ég túnhliðið og kallaði á
hann með mér inn í hús. Þar tók ég úr
honum bjölluna og smíðaði og setti í
nýjan kólf og setti hana í hornið á ný.
Þá hristi hann hausinn og var sýnilega
ánægður. Hleypti honum svo út af
túni og var hann fljótur að skila sér
til heiðarinnar. Margt fleira gæti ég
sagt af samskiptum okkar félaganna
en læt hér staðar numið.
Ég tel það gæfu að hafa fengið
að vera með og kynnast svona
forystukind.
(Skegglaus)
Jón Hólmgeirsson
Í aftakaveðri hinn 11. september
2012 hraktist fé víða norðan-
lands og fjölda fjár fennti í kaf
og þúsundir drápust. Þrátt
fyrir að fé dræpist þúsundum
saman tókst að bjarga enn fleira
fé og voru kindur að finnast
á lífi undir sköflum vikum og
mánuðum seinna. Þótti oft
undrum sæta hversu lífseigar
íslensku kindurnar eru. Fjöldi
fjár bjargaðist þó við ótrúlegar
kringumstæður í óveðrinu og
fullyrða menn að þar hafi á
stundum notið sín ratvísi og
hæfileiki forystukinda til að leiða
hópinn í skjól.
Um hæfileika forystukinda eru
til margar sögur, en þessar einstöku
kindur eru öðruvísi í vexti en annað
fé, mjóslegnari, háfættari og skara
fram úr öðru fé hvað vit og dugnað
áhrærir. Ekki hefur eins mikið reynt
á hæfileika forystufjár á seinni
tímum eins og áður fyrr þegar fé
var haldið til beitar í hvaða veðrum
sem var.
Sem endapunktur í aðgerðum til
stuðnings bændum sem illa urðu
úti í óveðrinu í september 2012
var efnt til tvíþættrar samkeppni
meðal landsmanna. Samkeppni
var um hönnun „óveðurspeysu“
úr íslenskri ull og hins vegar var
ritgerðasamkeppni í samvinnu við
Bændablaðið til að varðveita sögur
um forystufé. Var ákveðið að þrjár
bestu sögurnar í keppninni yrðu
birtar í Bændablaðinu.
Í reglum um ritgerðina var skilyrt
að sagan væri að hámarki 1.000 orð
og fjallaði um eina ákveðna kind
sem með atferli sínu og gerðum
sannaði yfirburði sína og einstaka
hæfileika gagnvart varasömum
aðstæðum. Kind sem brygðist
rétt við aðstæðum og hagaði sér
þannig að telja mætti víst að hún
hefði vitað hvað fram undan var.
Túlkun viðfangsefnis var að öðru
leyti gefin frjáls.
Sérstök dómnefnd var skipuð. Þar
sátu Jón Aðalsteinn Baldvinsson,
fyrrverandi vígslubiskup á
Hólum, Sif Jóhannesdóttir,
forstöðumaður Safnahússins á
Húsavík, og Hákon Sigurgrímsson,
fyrrverandi skrifstofustjóri í
landbúnaðarráðuneytinu, en hann
var jafnframt formaður nefndarinar.
39 ritgerðir, sögur og ljóð
Alls bárust 39 ritgerðir, sögur og ljóð
í keppnina. Fyrstu verðlaun hlaut
ritgerð nr. 23 undir fyrirsögninni
Skeggi, en dulnefni höfundar var
Skegglaus. Höfundur þessarar sögu
reyndist vera Jón Hólmgeirsson,
Álfabyggð 7 á Akureyri.
Önnur verðlaun hlaut ritgerð
númer 12 undir fyrirsögninni Leitir,
en dulnefni höfundar var Salómon
Svarti. Þar reyndist höfundur
vera Birgir Rúnar Davíðsson,
Oddeyrargötu 24b á Akureyri.
Þriðju verðlaun hlaut ritgerð
númer 18 undir fyrirsögninni
Forystufé, en dulnefni höfundar
var Golsa. Höfundur þessarar sögu
reyndist vera Áslaug Jóhannsdóttir,
Neshaga 14 í Reykjavík, og kýs hún
að birta söguna undir fyrirsögninni
Golsa.
Allir vinningshafarnir hlutu
vegleg verðlaun fyrir verk sín.
Dómnefnd vakti athygli á því
að einungis fáar af þeim ritgerðum
sem bárust í keppnina hefðu borið
það með sér að vera eftir börn eða
unglinga. Þetta benti til þess að með
breyttri búsetu í landinu og breyttum
búskaparháttum færi þekking á
eiginleikum forystufjár þverrandi og
væri í raun bundin við takmarkaðan
hóp fullorðins fólks. Taldi nefndin
því mikilvægt að vekja athygli á
þessum þætti menningararfsins
og lagði til að auk ritgerða sem
verðlaun hlytu yrði úrval annarra
ritgerða sem barst í samkeppninni
einnig birt opinberlega. Mun
ritstjórn Bændablaðsins taka það
til skoðunar.
/HKr.
Forystufé.
Sagan sem lenti í fyrsta sæti:
Skeggi
Jón Hólmgeirsson