Bændablaðið - 12.12.2013, Blaðsíða 41

42 Bændablaðið | Fimmtudagur 12. desember 2013
Í síðasta Bændablaði greindi Ólafur
R. Dýrmundsson ráðu nautur í
stuttu máli frá ráðstefnu um sauðfé
og nýtingu ullar sem haldin var í
haust á Hjaltlandseyjum. Auk
hans fór þangað 19 manna hópur
frá Íslandi til að taka þátt í hinni
árlegu ullarviku (Wool Week)
og sækja 3. Norður-Atlantshafs
ráðstefnuna um sauðfé og ull (North
Atlantic Native Sheep and Wool
Conference). Í tengslum við þessa
viðburði var farin kynnisferð um
eyjarnar, en 15 þeirra eru byggðar
og heildarflatarmál Hjaltlandseyja,
sem eru miðja vegu á milli Noregs
og Færeyja, er rúmlega 1.400
ferkílómetrar. Þær eru nyrsti hluti
Stóra-Bretlands, um 200 km frá
meginlandi Skotlands. Hér verður
stiklað á stóru um ýmislegt sem
fyrir augu og eyru bar í ferðinni.
Forn norræn tengsl
Rómverjar kölluðu eyjarnar „Ultima
Thule“, sem þýðir „Fjærsta landið“
eða „Endimörk veraldar“. Í hugum
víkinga frá Danmörku, Noregi og
Svíþjóð voru þessar eyjar næstu
nágrannar og hétu Hjaltlandseyjar
í þeirra munni. Frá þessum tímum
eru margar minjar, s.s. grafhaugar,
steinhringar Drúída og hálfhrundir
vaktturnar úr steini. Eyjarnar eru
misviðrasamar, með þoku, óveðrum
og löngum vetrum. Þar er einkum
hægt að rækta kartöflur, hafra og
bygg. Eyjarskeggjar lifa aðallega á
fiskveiðum en rækta líka dverghesta,
nautgripi og sauðfé. Úr ullinni er
framleitt gæða efni, tweed, og góðar
prjónavörur. Þá er gert mikið til að
efla ferðaþjónustu. Náttúrufegurð
eyjanna bætir upp erfið veðurfarsleg
skilyrði. Mikið er um fuglabjörg, þar
sem hafaldan brýtur á litskrúðugum
klettum. Engin byggð á eyjunum er
fjær sjó en 5 km.
Fall er fararheill
Við lentum syðst á Hjaltlandseyjum,
á Mainland sem áður hét Hrossey,
með barningi þó en það tókst í annarri
atrennu, reyndar eftir að hafa dokað
við í Glasgow í tvo tíma vegna
vélarbilunar. En svo fannst önnur vél
sem kom okkur til skila. Þaðan var
ekið til Leirvíkur þar sem við settum
okkur inn á gamalt hótel, skammt frá
höfninni, sem mátti muna fífil sinn
fegri.
Fimmtudagurinn 10. október
sem var fyrsti heili dagurinn á
Hjaltlandseyjum fór í að skoða syðri
hluta aðaleyjarinnar. Býlið Burland
Craft Trail Trondra var heimsótt
en þar er sjálfsþurftarbúskapur
stundaður og kenndi ýmissa grasa.
Alls konar kartöflur og garðávextir,
hænsni af öllum gerðum og
stærðum, kalkúnar, endur og gæsir,
um 60 fjár, smalahundar, 3 kýr
sem kálfar gengu undir og nokkrir
Hjaltlandseyjadverghestar. Gömul
mylla var í læknum og þar nærri bjuggu
tröll að sögn innfæddra. Bóndinn
var með gott smíðaverkstæði og þar
smíðaði hann báta og fiðlur og lék
fyrir okkur á eina slíka. Því næst var
ekið til Burra en á handverksverkstæði
þar bjó kona til bangsa, Burra bears,
úr gömlum peysum og afgangs
prjónlesi frá prjónaverkstæðum.
Að Jarlshofi komum við en þar
eru menjar frá ýmsum tímum og
býsna miklar hleðslur sem hafa
verið grafnar upp og eru flottar. Á
leiðinni aftur til Leirvíkur komum
við í prjónaverkstæði sem var með
allskonar mjög fallegar vörur svo sem
vettlinga, grifflur, húfur og Tammys
sem eru eins konar alpahúfur. Peysur
voru líka í miklu úrvali og að sögn
handunnar sem er að hluta til rétt.
Bolur og ermar voru prjónaðar í vél en
eftir það handprjónaðar. Þetta var allt
úr fínu bandi og ekki dýrt en vinnan
er þó heldur lítils metin.
Ráðstefnan sett í
þjóðmenningarhúsinu (Shetland
Museum)
Föstudagur 11. október var léttur
dagur – rölt um bæinn og skoðað.
Þjóðmenningar húsið, sem jafnframt
er ráðstefnusetur, var leitað uppi og
reyndist hinn huggulegasti staður.
Þar er fallegt safn um ýmislegt
úr sögu Hjaltlandseyinga, lítil
minjagripaverslun, matsölustaður og
ráðstefnusalur. Fyrir neðan er bátahöfn.
Um kvöldið var ráðstefnan sett
af Robert Hunter, sem bauð okkur
velkomin og kynnti dagskrána í stuttu
máli. Þá talaði ágætur ullarspekingur,
Eric Wilson, sem mælti af eldmóði
um nauðsyn þess að hefja ullina aftur
til vegs og virðingar. Karin Flatöy
Svarstad kom með erindi um hversu
ágæt og nauðsynleg svona ráðstefna
væri en hún snerist ekki bara um
kindur heldur fólkið sem hefði með
þær að gera og landið sem þessar
skepnur þrifust á, og hvernig allt
þyrfti að spila saman.
Að lokum töluðu Ronnie
Eunson fjárbóndi og Lyall Halcrow,
doktorsnemi í Aberdeen. Ronnie er
með um 1.200 fjár, að meðtöldum
lömbum, og með lífræna vottun. Hann
er afar upptekinn af kolefnisjöfnun og
sjálfbærni heiðabúskapar á eyjunum
og útskýrði Lyall þau mál með
athyglisverðum fyrstu niðurstöðum
úr rannsóknum.
Mat á lífhrútum og hrútauppboð
Við mættum tímanlega að
morgni laugardags 12. október
í landbúnaðarmiðstöð í útjaðri
Leirvíkur þar sem ýmsir fagmenn
landbúnaðar starfa en þar er
einnig til húsa fjárrétt við hlið
uppboðsmarkaðar fyrir sauðfé og
nautgripi og lítið sláturhús, hið eina
á eyjunum. Hrútasýning var í réttinni
og var skemmtileg á að horfa. Fyrst
var ullin metin af tveim mönnum
þá komu aðrir tveir og skoðuðu
munnsvipinn og tennurnar, fætur
skulu og vera sterklegir og réttir
því að fé þar gengur úti allt árið. Að
lokum var dindillinn skoðaður vel og
vandlega því að hann skiptir miklu
máli. Hæfilega langur skal hann vera,
V -laga, snögghærður, helst glansandi
og fallegur. Í sláturhúsinu upplýsti
Ronnie Eunson okkur um allt þar.
Það kostar 12 pund að slátra lambi og
140 að farga nauti. Þarna starfa tvær
konur og gera allt sem gera þarf, ef
mikið er að gera eru fengnir einhverjir
til aðstoðar og vinna þeir í akkorði.
Slátrun er mjög breytileg og fer eftir
markaðs aðstæðum. Sláturhúsið er
rekið sem samvinnufélag og kaupir
ekki kjötið. Bændur sjá um sjálfir að
afsetja það. Þau taka að sér að úrbeina
og ganga frá því eða leigja bændum
aðstöðu til að gera þetta sjálfir. Ekkert
stress er í gripunum í þessu sláturhúsi.
Eftir hádegið hófst hrútauppboð þar
sem bestu hrútarnir voru boðnir falir
fyrir rétt verð. Lágmarksverð fyrir
lambhrút var 50 pund (um 10.000
kr.) og eldri hrúta 100 pund. Þetta
gekk afar liðugt og uppboðshaldarinn
var ekki að gera þetta í fyrsta sinn.
Dýrasti hrúturinn fór á 900 pund en
ekki seldust allir, því að eigendurnir
voru ekki ánægðir með verðið.
Bæði var um að ræða lambhrúta og
fullorðna, hvíta, mórauða og svarta.
Að þessu loknu tók Oliver Henry
ullarmatsmaður til við að sýna
hvernig ull er flokkuð og metin sem
var afar áhugavert.
Lagt í norðurferð
Sunnudaginn 13. október var
lagt af stað kl. 7.30 í mikla ferð
norður á allar stærstu eyjarnar, var
ráðstefnugestum smalað saman í rútu
við Þjóðmenningarsafnið og ekið sem
leið liggur norður eftir aðaleynni í átt
að Toft. Þar beið ferja yfir til Ulsta á
Yell-eyju og eftir henni var ekið í átt
að nyrstu eyjunni, Unst, en þar á milli
er líka ferja sem er líkust pramma.
Á leiðinni var skoðað vinalegasta
strætóskýli sem sést hefur. Þar var sófi,
gluggatjöld, prjónakarfa, gestabók,
myndir af kindum og tuskukindur,
svo sem hrúturinn Hreinn sem Ólafur
segir vera af Suffolk-kyni. Svo var
farið í Haroldswick Hall, sem er
meðal huggulegustu félagsheimila
í sveit, en þar beið morgunkaffi hjá
kvenfélaginu, gasalega fínar kökur og
kaffi að hætti Hjaltlendinga.
Eftir þetta var farið í þjóðgarðinn
þeirra á Unst, í Hammernes réttir,
en þar höfðu bændur smalað saman
nokkrum kindum af afréttinum sínum
og sögðu okkur undan og ofan af þeirri
tilhögun. Voru þetta mest hrútar sem
þeir voru að taka úr ánum. Sá afréttur
er tæpir 800 ha og þangað mega þeir
reka 770 fjár. Landgræðslan var að
minnka við þá því ekki fyrir svo löngu
mátti reka 900 fjár á afréttinn, en þá
voru 24 sem áttu hluti. Öllusaman er
deilt uppí hluti sem samanstanda af 30
ám og einum hrúti. Átján fjárbændur
eiga nú beitarrétt í þessum afrétti og
sumir fleiri en einn hlut. Afréttir eru
mismunandi og hlutirnir misstórir. Til
dæmis er annar afréttur sem okkur
var sagt frá, þar eru 14 ær í hlutnum.
Reglur um notkun eru frá 1927. Féð
gengur á heiðinni nánast allt árið,
smalað í október og lömbin tekin,
eftirleit í nóvember og þau lömb
sem fundust þá tekin. Hrútunum er
sleppt í ærnar í byrjun desember og
þeir eru teknir heim í janúar. Eitthvað
hafði þetta klikkað í fyrra því að í
einum dilknum voru nokkur lömb
fædd í júnílok. Féð er haft heima við
á sauðburði til þess að hver geti merkt
sitt og sleppt jafnharðan. Sumir nota
eyrnamörk, t.d. sáum við kind með
Hestsmarkinu. Merki velur hver sér
eftir hentugleikum, í ýmsum litum,
en fullorðinsmerki eins og við notum
sáum við ekki, þó eru þeir í ESB.
Frjósemin er 0,7–1,0 lamb á á þarna
en margir eru með annað fé heima
við og þar er meiri frjósemi og annars
konar ræktun vegna blöndunar við
önnur fjárkyn.
Þarna var vel veitt að sveitasið
og ýmsar gerðir af viskíi smakkaðar
sem og af ýmsum öðrum veigum
enda blandaðist hópurinn vel á eftir
og margt var skrafað. Þegar hæfilega
var drukkið var lagt í hann til baka og
nú í hádegisverð hjá kvenfélaginu í
Haroldswick. Þar skyldi líka skoða
minjasafnið þeirra á Unst, blúndu-
prjón og spuna. Handverksfólk úr
nágrenninu var með vörur sínar til
sýnis og sölu og Framfarafélagið
í sveitinni seldi tombólumiða.
Lunddælingar voru heppnir og
fengu m.a. band og rauðvínsflösku.
Þeir sem vildu gátu fengið ljósrit
af fundargerðum fjallskilanefndar
sem var ekki ónýtt því að þar kom
fram ýmislegt um afréttarnýtinguna.
Í fyrrverandi herstöð var komin
súkkulaðigerð en við höfðum ekki
tíma til að heimsækja hana.
Nú var ekki til setunnar boðið því
að ferjunni skyldi ná og gekk það
eftir. Þar var bóndinn sem var í fyrri
ferðinni með sturtuvagninn fullan af
taði en nú var hann að sækja meira
yfir á Yell. Í litlu félagsheimili á Yell
beið okkar kaffi og kex, söngur og
sýning með útskýringum. Þeir eru
með tvö hús sem eru með tveimur
vinnustofum hvort og þar getur fólk
fengið inni til að sinna hugðarefnum
sínum og best er ef þetta skapar
atvinnu fyrir einhverja. Í einni
vinnustofu var vefstofa sem tveir
ágætir sambýlingar sáu um meðfram
tónlistarkennslu í nágrenninu. Í
annarri vinnustofu var listakona með
myndlistargallerý og vinnustofu. Hún
saumaði litlar myndir með saumavél
og þær voru ótrúlega flottar.
Í litlu húsi í nágrenninu bjó
listakona með manni sínum, sú
vélprjónaði landslagsmyndir sem
hún bætti svo í með lit og fyllingu
og þetta rammaði hún inn með ýmsu
sem fannst í fjörunni. Þau áttu líka
fjórar geitur og dverghesta, kyntu
með mó og ræktuðu garðinn sinn,
en beð voru afmörkuð með flöskum
sem var stungið á haus niður og
gangstígar voru þaktir bæklingum svo
að ekki sprytti gras og illgresi þar.
Í safnhaugnum sáum við ýmislegt,
m.a. hrossaskít, brauðvél, hey, tölvu
og þara. Fróðlegt að vita hvernig
útkoman verður. Að lokum kom
annar vefarinn í rútuna og söng gamla
vögguvísu fyrir okkur. Eitt og annað
vakti athygli okkar Íslendinga en það
var m.a. að á Hjaltlandseyjum eru
almenningsklósett víða. Stóð eitt slíkt,
eitt og sér, lengst úti í sveit og leit
bara ljómandi vel út enda er kjörorð
eyjarskeggja „MEÐ LÖGUM SKAL
LAND BYGGJA“ sem er tekið úr
Njálssögu. Enn gott dæmi um forn
norræn tengsl. Annað athyglisvert var
að þeir voru í óða önn að taka mó
fyrir veturinn en jarðvegur er grunnur,
30–50 cm. Þeir fletta torfunni ofanaf,
skera síðan móinn og leggja svo
torfuna aftur yfir. Mótekja er þó mun
minni en áður.
Sjálf ráðstefnan
Í virðulegum sal, og með tjaldi á vegg
sem hægt var að varpa vísdómi á, stóð
ráðstefnan mánudaginn 14. október.
Vel fyrir kl. 10 fóru ráðstefnugestir
að tínast inn, þetta var undarlegt
samansafn frá ýmsum afkimum. Mest
fór að sjálfsögðu fyrir Íslendingum,
enda fjölbreyttur hópur og uppistaða
þeirra konur með ólíkan bakgrunn
Hjaltlandseyjar – þar sem ull verður gull
Frá Hjaltlandseyjum, nyrsta hluta Bretlandseyja. Mynd / KG
Hópurinn í réttarferð í Unst, nyrst á Hjaltlandseyjum. Mynd / DMP