Læknablaðið - 15.05.1987, Side 23

LÆKNABLAÐIÐ
161
Unnið við bókband í brotvél. (Ljósm. M.E.S.).
EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR
Upplýsingar um það, hverjir teljast til
bókagerðarmanna, eru sóttar í ritið
Bókagerðarmenn frá upphafi prentlistar á íslandi
(18).
Aðeins örfárra kvenna er getið í bókinni og var
því ekki unnt að gera sérstaka rannsókn á
dánarmeinum þeirra. Þær eru því ekki með í
rannsóknarhópnum. Bókinni er skipt í fjóra
kafla: bókbindarar, prentarar, offsetprentarar og
prentmyndasmiðir.
Bókbindarar taka við prentuðum örkum, sauma,
skera og límbera. Áður var bókband að miklu
leyti handverk, en eftir 1970 hefur vélvæðing rutt
sér til rúms í iðninni. Límin voru annars vegar
náttúruefni svo sem hveitilím og hins vegar
gerviefni. Gerviefnin, sem nú eru alls ráðandi í
iðninni, eru ýmist vatnsleysanleg og/eða þau
innihalda lífræn leysiefni. Lím, sem brædd eru
við hátt hitastig (hot melt lime), eru einnig í
notkun. Samkvæmt erlendum heimildum (11) var
bensen notað í bókbandi fram yfir 1960.
Samheitið prentarar er í bókinni notað yfir setjara
og prentara. Setjarar unnu við setningu og
umbrot. Setjari setur texta af handriti og annast
umbrot. Þar til fyrir rúmum áratug var íefnið nær
eingöngu blý. Blýbræðslupottur var í vélinni, sem
setjarinn vann við. Umbrotsmenn röðuðu
blýdálkunum í forma, komu fyrir myndamótum
og fyrirsögnum. Með tilkomu
offsetprenttækninnar hefur starfssvið setjara
gjörbreyst. Nú er íefnið oftast pappír og filma.
Filmuskeyting. (Ljósm. M.E.S.).
Starf prentarans; hæðaprentara, offsetprentara
og flexóprentara, felst í því að taka við
prentforminum frá setjaranum, setja hann inn í
prentvélina og stjórna prentuninni. Áður voru
efni í umhverfi prentarans einkum blý,
prentsverta og lífræn leysiefni, bensín og
terpentína (white spirit), til hreinsunar á vélum.
Með offsettækninni hefur notkun ýmissa
ljósmynda- og litarefna færst mjög í vöxt. Lífræn
leysiefni eru enn í notkun. Mörg þeirra innihéldu
áður fyrr bensen í litlu magni (9) og svo gæti verið
enn. Ýmsir úr hópi setjara og hæðaprentara hafa
gerst offsetprentarar. í rannsókninni eru
offsetprentarar því taldir með prentarahópnum.
Prentmyndasmiðir gera myndamót einkum af
magnesíum, en einnig úr sinki og kopar eða
gerviefni. Þeir æta, fræsa og hefla myndamótin
og nota við vinnu sína sýru eða lút.
Á árinu 1986 var í sjö prentsmiðjum hér á landi
mæld mengun lífrænna leysiefna í
andrúmsloftssýnum, sem tekin voru með
beranlegum sýnitökudælum sem festar voru á
starfsmenn í prentsal. Fjöldi sýna var 59, og fjöldi
starfsmanna var 38. í töflu I er sýnt, hvaða
leysiefni fundust, í hvaða magni þau mældust að
meðaltali og í hvað langan tíma mæling fór fram,
þegar hægt var að finna viðkomandi leysiefni í
andrúmslofti starfsmanna. Auðvitað gefur þetta
aðeins ófullkomna mynd af þeirri mengun
lífrænna leysiefna, sem prentarar hafa orðið fyrir
á síðustu tímum.
Rannsóknaraðferðin, sem notuð er, kallast