Læknablaðið - 15.03.1991, Síða 40

118
LÆKNABLAÐIÐ
kunnáttu í læknisfræði en almennt gerist
meðal lækna hérlendis á þessu tímabili,
auk þess sem nýr sjúkdómaflokkur sér
dagsins ljós. Sömu sögu er að segja
um sjúkdómaskýrslur Guðmundar
Magnússonar 1892-93 frá Sauðárkróki
og Guðmundar Hannessonar, sem tók við
héraðslæknisembættinu í Skagafirði 1894
þegar nafni hans flyst til Reykjavíkur og gerist
læknaskólakennari. Skýrslur þessara þriggja
lækna til landlæknis á þessu tímabili bera svo
af hvað snertir fjölbreytni sjúkdómsgreininga,
að um samanburð við aðra héraðslækna
er vart að ræða. Þessa þrjá lækna, ásamt
Guðmundi Bjömssyni landlækni, má með
sanni kalla feður nútímalækninga hér á
landi, því með komu þeirra til starfa má
segja, að straumhvörf verði í sögu íslenskrar
læknisfræði.
Svo heppilega vill til að einkasjúkraskrár
Bjöms Olafssonar hafa varðveist að
undanskildum tveimur fyrstu starfsárum hans.
Ná þær yfir tímabilið frá 24. júlí 1892 til
12. október 1909. Hefðu sjúkraskrár þessar
ekki varðveist og komið í leitimar væri lítið
vitað um læknisstörf Bjöms nema þau, sem
í munnmælum eru geymd, því skýrslur um
augnlæknisstörf sendi hann ekki til landlæknis,
enda þess ekki krafist eftir að hann fluttist
til Reykjavíkur. I nóvember árið 1970 fékk
höfundur þessarar greinar sjúkradagbækur
Bjöms óvænt í hendur fyrir milligöngu
Vilmundar Jónssonar landlæknis. Höfðu
bækumar þá nýlega fundist í skjalasafni
Reykjavíkurborgar að Korpúlfsstöðum, er
verið var að kanna verðmæti, er björguðust úr
bruna, er varð í safninu nokkrum árum áður.
Hafði sjúkradagbókunum og fleiri bókum úr
eigu Bjöms verið komið í vörslu í Skjalasafni
Reykjavíkurborgar við andlát ekkju hans árið
1957. Hafði höfundur gert ítarlega leit að
þessum bókum í söfnum og víðar og taldi að
bækumar væru glataðar.
Dagbækumar eða sjúklingaskrámar geyma
mikinn fróðleik um augnsjúkdóma hér á landi
á fyrrnefndu tímabili. Eru þær frábærilega vel
unnar og bera höfundi sínum glöggt vitni um
vandvirkni og kunnáttu.
Hvað augnlækningar snertir kom Bjöm í
ónumið land. Hann varð fyrstur til að greina
þá augnsjúkdóma, sem hér voru tíðastir, lagði
grundvöllinn að blinduvömum hér á landi með
glákulækningum sínum og varð fyrstur lækna
til að framkvæma augnskurði í stórum stíl og
mæla gleraugu eftir kúnstarinnar reglum.
Verður nú helstu augnsjúkdóma um síðustu
aldamót gerð nokkur skil og er eingöngu
stuðst við sjúkradagbækur Bjöms, enda ekki
um aðrar heimildir að ræða.
Langalgengustu augnkvillar á þessu tímabili
voru ýmiskonar bólgusjúkdómar á ytra
borði augna, augnalokum og tárafærum. Er
tala þeirra sjúklinga, sem höfðu augnangur
(conjunctivitis), hvarmaþrota, bólgu í tárasekk
og glærubólgu ótrúlega há, miklu algengari en
nú gerist.
Tíð orsök þessara kvilla munu hafa verið
fylgikvillar kirtlaveiki, sem var þá algeng
bæði hér á landi og í nágrannalöndum
en þekkist nú ekki, og fylgifiskar
hörgulsjúkdóma; skortur á almennri mótstöðu
hjá þjóð, sem leið af næringarskorti og bjó
í lélegum og köldum húsakynnum og átti
vart skjólflíkur eða vatnshelda skó. Bjöm
skráði allmarga sjúklinga með fylgikvilla
kirtlaveiki í augum (keratitis og conjunctivitis
phlyctenularis, augnbólguangur), en þó
tiltölulega færri en Guðmundur Hannesson
á Akureyri. Sennilega hefur síðbúið ofnæmi
berklaveiki verið orsakavaldur.
Böm og unglingar þjáðust oft mánuðum eða
ámm saman af þessum ömurlega kvilla og
þurftu að hafast við í hálfrökkri, því þau þoldu
enga birtu. Margir báru ævilöng örkuml af
þessum augnmeinum, því stundum kom fyrir
að vagl kom á glæru eða bólgan hljóp inn
í augað og hafði sjóndepru í för með sér.
Algengt var að herpingur kom í augnalok
með stöðugu tárarennsli. Höfundur sá þessa
fylgikvilla meðal aldraðs fólks á fyrstu
starfsárum sínum hér á landi um miðja öldina.
Er greinargóð lýsing á einkennum og meðferð
augnbólguangurs í Læknablaði Guðmundar
Hannessonar frá 1904.
Sjúkdómar í táragöngum voru algengir og
erfiðir viðureignar, mun tíðari en nú á dögum.
Fylgdi skriðsæri (ulcus comea serpens) á
glæru oft í kjölfar slíkra kvilla, einkum þegar
ígerð var í tárasekk. Skriðsárið var hættulegur
sjúkdómur, er stakk augu úr fleiri íslendingum
en nokkur annar sjúkdómur að gláku
undanskilinni. Ymsir fleiri augnsjúkdómar
herjuðu á landslýð um síðustu aldamót, sem