Búskapur hins opinbera 1995-1996 - 01.11.1997, Blaðsíða 39

menntakerfi eiga almennt í verulegum erfiðleikum með að tryggja fullan aðgang að
fræðsluþjónustu þótt þau geti eflaust átt vel við á afmörkuðum sviðum. Kemur þar til
greiðsluþátttaka nemenda. Viss lánafyrirgreiðsla getur þó dregið allnokkuð úr þessum
galla. Þá er ljóst að setja má spumingarmerki við það hvort hið þvingaða samþætta
kerfí hafí getu til að stuðla að rekstrarhagkvæmni og fullnægjandi gæðum á öllum
stigum náms þar sem hinir réttu hvatar fá ekki starfað eðlilega. Margt bendir hins
vegar til þess að hið þvingaða samningskerfí og hið þvingaða beingreiðslukerfí í
einhverju formi geti skilað árangri, bæði hvað varðar rekstrarhagkvæmni og
takmörkun fræðsluútgjalda.
Líklegast er þó að einhver blanda af ofangreindum kerfum verði til staðar á hverju
skólastigi en þó þannig að rekstrar- og samkeppnisgrundvöllur verði milli þeirra.
Þannig má til dæmis búast við að á grunnskólastigi verði þvingað samþætt kerfí,
samningskerfí og beingreiðslukerfí, sem veiti hvort öðru aðhald og dragi fram kosti
og galla. Slíkt fyrirkomulag er víða til staðar í OECD ríkjum.
8.3 Lánafyrirgreiðsla og styrkir.
Hið opinbera hefur með margvíslegum hætti komið til móts við nemendur til að
auka möguleika þeirra til náms. Einkum hefur slík fyrirgreiðsla verið í formi lána,
styrkveitinga og skattaívilnana. Tilgangurinn hefur meðal annars verið að skapa
ákjósanlegt jafnvægi milli markmiða um hagkvæmni í veitingu fræðsluþjónustu og
jöfnuðar til náms. Sömuleiðis að auðvelda leiðina að hinu þjóðhagslega hagkvæma
menntunarstigi.
í þessum tilgangi hafa komið til skjalanna opinberir lánasjóðir sem veitt hafa nem-
endum lán með mismunandi skilmálum og styrki28 bæði til framfærslu og til greiðslu
skólagjalda. Aukin menntun hefur oftast í för með sér aukna tekjumöguleika.
Fjármagnsmarkaðurinn hefur hins vegar yfirleitt ekki talið lánsábyrgðir nemenda
almennt nógu tryggar og því hefur hið opinbera þurft að koma hér til. Ýmsar háskóla-
og rannsóknastofnanir og jafnvel fyrirtæki reyna sömuleiðis að laða nemendur að
ákveðnu námi eða rannsóknum með lánafyrirgreiðslu.
Fyrirgreiðsla hins opinbera - jafnvel menntastofnana og fyrirtækja - getur einnig
verið í formi styrkveitinga til ákveðins náms (rannsókna) eða til efnilegra nemenda.
Yfirleitt eru styrkir ekki afturkræfír. Þá getur styrkveitingin verið í formi skattaíviln-
ana af hálfu hins opinbera, s.s. frádráttur í tekjuskatti eða lækkun á eignarskatti. Sam-
merkt með ofangreindri fyrirgreiðslu er að því meiri sem styrkþátturinn er því auð-
veldara er fyrir nemandann að stunda nám.
8.4 Eftirspurn eftir menntun
Ljóst er að fjölmargir þættir hljóta að hafa áhrif á einstaklinga við eftirspum eftir
menntun og sömuleiðis að erfítt getur verið að smíða kenningar sem segja nákvæm-
lega fyrir um slíkt ferli. En þó er ljóst að vissir þættir hafa meiri áhrif en aðrir. Hag-
28 Endurgreiðsla lána getur verið afar mismunandi. Hún getur verið til mislangs tíma, tengd tekjum,
fjölskylduaðstæðum og svo framvegis. Þá geta vextimir verið niðurgreiddir í mismiklu mæli.
37