Morgunblaðið - 21.11.2011, Blaðsíða 14

Krúttið Hjartaknúsarinn Justin Bieber á YouTube mikið að þakka.
Umboðsmaður uppgötvaði stráksa þegar hann sá myndskeið þar sem
Justin flutti ábreiður. Vestanhafs er svo hart sótt fram í að verja og
útvíkka höfundarrétt að gæti drepið miðla eins og YouTube og þýtt
að „næsti Bieber“ verði ekki að poppstjörnu heldur glæpamanni.
Ásgeir Ingvarsson
ai@mbl.is
Um allan heim geisar hörð barátta um framtíð höf-
undar- og hugverkaréttar. Reglulega berast frétt-
ir af vígvellinum: ung hugbúnaðarfyrirtæki í
Bandaríkjunum sem eru í hættu vegna vafasamra
eignarréttarkrafna svokallaðra „Einkaleyfa-
trölla“; bændur sem missa allt sitt í dómsmálum
þegar fræ með einkaleyfavörðum erfðabreyting-
um dreifast með vindi yfir á plantekrur þeirra;
venjulegt fólk sem þarf að greiða tónlistarútgef-
endum háar bætur fyrir að hafa hlaðið niður
nokkrum popplögum.
Smári McCarthy er einn stofnenda Félags um
stafrænt frelsi á Íslandi og hefur haldið fyrirlestra
um höfundar- og hugverkamál. Hann segir margt
bogið við núverandi fyrirkomulag, að það valdi
verulegum skaða og fáir ef nokkrir hagnast á
þeirri umgjörð sem í dag er um höfundar- og hug-
verkarétt. „Höfundar- og hugverkaréttur á sér um
300 ára sögu, og varð fyrst til með tilkomu prent-
tækninnar. Á ýmsum tímum og í ýmsum myndum
hafa reglur um verndun höfundar- og hugverka-
réttar verið mjög eðlilegar og jákvæðar, en það má
deila um hvort þessar reglur eiga við í dag,“ segir
hann.
Hvað stuðlar að framþróun?
En það getur verið erfitt að skilja kostnaðinn við
það regluumhverfi sem við búum við í dag, og eins
er ekki að því hlaupið að skilja rökin á bak við það
að minnka eða jafnvel afnema höfundar- og hug-
verkarétt. Ef lögin veittu ekki slíka vernd, og þær
tekjur sem verndinni fylgja, myndu þá ekki lista-
menn hafa minni hvata til að auðga líf okkar með
nýrri list? Myndu ekki lyfjafyrirtækin hafa minni
getu til að framleiða ný lyf? Myndi ekki hvatinn
vera minni fyrir menn eins og Bill Gates að fram-
leiða forrit sem auðvelda okkur öllum lífið?
Smári segir gott að byrja á að skoða dæmi um
þau svið þar sem höfundar- og hugverkaréttur er
ekki til staðar: „Til dæmis er ekki hægt að fá
einkaleyfi á mataruppskriftum. Samt eru veitinga-
staðir og söluturnar á hverju horni, Gestgjafinn
kemur út í hverjum mánuði og Martha Stewart
græðir vel á sjónvarpsþáttum sínum. Sama gildir í
tískugeiranum, að ekki er hægt að fá einkaleyfi á
sniðum og fatahönnun, samt er tískugeirinn mun
stærri en hugverkaverndaðir geirar,“ segir Smári.
„Ég held að allir geti séð að enginn myndi græða á
því ef hægt væri að hafa einkaleyfi á tísku: fötin
sem við myndum þurfa að klæðast væru ljótari, lé-
legri og til muna dýrari og jafnvel framleiðendur
myndu flestir hafa minna upp úr krafs-
inu. Þó að ekki sé hægt að eiga einka-
leyfi á uppskriftum eru mörg
stöndugustu fyrirtæki heims að
selja tilbúna matvöru. Martha
Stewart getur ekki selt upp-
skriftir, en hún selur umgjörðina
utan um uppskriftirnar:
skemmtilega þætti, fræðandi
tímarit og alls kyns tengdan varn-
ing.“
Betri leiðir bannaðar?
Þegar hugverka- og höf-
undarréttarkerfið er skoð-
að segir Smári að það komi
svo oftar en ekki í ljós að
ávinningurinn fer ekki til
þess sem skapar. „Þeir
sem koma fram í fjölmiðl-
um og lýsa miklum
áhyggjum yfir ólöglegu
niðurhali tónlistar og
kvikmynda eru iðulega
ekki fulltrúar lista-
mannanna, heldur
fulltrúar milliliða
milli listamanns og
neytanda. Þessir
milliliðir standa vörð
um sitt gamla við-
skiptalíkan, og hafa raun-
ar komið því til leiðar að ill-
mögulegt er að þróa ný og senni-
lega betri viðskiptalíkön,“ segir
Smári. „Mjög skýrt dæmi er ís-
lenska vefsíðan Gogoyoko, sem hef-
ur það viðskiptamódel að streyma
tónlist ókeypis til neytenda, með
leyfi listamannsins. Listamaðurinn
fær þá beint í sinn vasa 100% af öllum
sölutekjum af seldum lögum, en Gogo-
yoko hefur auglýsingatekjur af þeirri
umferð notenda sem heimsækja síð-
una til að hlusta á ókeypis tónlist. Það
kom þá upp að samtök höfundarréttareigenda
vildu að Gogoyoko greiddi höfundarréttargjöld af
tónlistinni sem var verið að gefa, og gilti þá einu þó
að höfundar tónverkanna hefðu gefið leyfi sitt fyr-
ir öðru. Gildir líka einu þó að þetta nýja módel geti
líklega skilað listamanninum mun meiri tekjum,
enda vilja gömlu milliliðirnir ekki missa sitt,“ segir
Smári og bætir við að algengt sé fyrir meðlim
hljómsveitar að fá í sinn hlut um 1-2% af söluverði
plötu út úr búð.
Ekki nóg með að listamenn geti haft fjárhags-
legan ávinning af viðskiptamódelum sem eru án
höfundar- og hugverkaverndar, heldur getur lög-
verndin orðið til þess að hægja á framþróun
listanna. Það sé raunin að ný list byggist á þeirri
gömlu, og besta listin fær oft lánuð stef og búta
og færir í nýjan búning. „Sum tilvikin eru
hreint lygileg, eins og lagið „Bitter
Sweet Symphony“ eftir Verve. Það lag
var byggt á útfærslu Andrew Oldham á
Rolling Stones-laginu „The Last
Time“. Þegar lag Verve sló í gegn
kærðu Rolling Stones, unnu málið og
eignuðust allan flutningsrétt á „Bitter
Sweet Symphony“. Það sem gerir málið
enn skrítnara var að lag Stones var svo
byggt á enn eldra lagi frá fyrri
hluta síðustu aldar,“ segir
Smári en liðsmenn Verve
göntuðust með það þegar
dómurinn lá fyrir að
„Bitter Sweet Symp-
hony“ væri besta lag
sem Mick Jagger og
Keith Richards
hefðu samið í
20 ár, en Roll-
ing Stones
hafði þá ekki
komið lagi á
breska metsölu-
listann síðan þeir
sendu frá sér
„Brown Sugar“.
Tröllin éta frum-
kvöðlana
Úr hugbúnaðar-
geiranum nefnir
Smári dæmi af stór-
tækum fyrirtækjum
sem stunda það eitt
að safna saman hug-
verkaréttindum og senda svo út málshöfðanir.
„Eitt frægasta dæmið af þess háttar „Einkaleyfat-
röllum“ er dularfullt skúffufyrirtæki í Texas, sem
eignast hefur ógrynni af einkaleyfum. Þetta fyr-
irtæki framleiðir ekkert, en aflar góðra tekna með
því að senda út kröfur á alla þá sem mögulega
kunna að hafa brotið gegn einhverjum einkaleyf-
um þeirra. Starfsemi þess fyrirtækis og margra af
sömu sort minnir á skipulagða glæpastarfsemi og
fjárkúgun, og er óneitanlega að verða til þess að
gera alla nýsköpun þunglamalegri og erfiðari.
Litlir og nýir aðilar á markaði geta ekki staðið í
dýrum málaferlum og eftir standa aðeins stóru ris-
arnir. Neytandinn fær svo á endanum reikning-
inn.“
En hvað þá með t.d. kvikmynda- og bókageir-
ann? Væri J.K. Rowling ekki slypp og snauð ef
hver sem er hefði getað afritað Harry Potter-bæk-
urnar? Hefði James Cameron framleitt rándýra
mynd eins og Avatar ef hver sem er hefði svo getað
tekið myndina til sýningar án þess að greiða krónu
fyrir? „Gerðar hafa verið rannsóknir á tekjumögu-
leikum annarra viðskiptamódela fyrir útgáfu bóka
og kvikmynda og benda þær til að markaðsmögu-
leikar þyrfti ekki að vera síðri þó að hugverka- og
höfundarréttur væri tekinn út úr dæminu. Jafnvel
þó að nokkrir einstakir listamenn hagnist verulega
á núverandi fyrirkomulagi bendir margt til að í
annars konar kerfi myndu þessir sömu listamenn
hagnast ágætlega, en um leið myndu líka fleiri
listamenn aðrir njóta meira góðs af verkum sínum
og litlu aðilarnir sækja meira á en stóru „blockbus-
terarnir“.“
Glæpamaðurinn Bieber
Þeir sem vilja draga úr hugverka- og höfund-
arrétti hafa litla ástæðu til bjartsýni því sótt er að
úr öllum áttum. „Nú síðast var að koma fram
frumvarp í Bandaríkjunum, sem þó virðist sem
betur fer ætla að takast að stöðva. Það frumvarp ef
það yrði að lögum, myndi ganga svo langt í höfund-
arverndinni að það gæti gert stórfyrirtækin n.v.
einráð um að skipa netveitum að loka fyrir aðgang
að tilteknum vefsvæðum vegna minnsta gruns um
höfundarréttarbrot. Þetta kerfi væri þá utan dóm-
stóla og án nokkurs eftirlits eða yfirsýnar og gæti
þýtt endalok siða eins og YouTube,“ segir Smári.
„Mörgum þykir það kannski huggun harmi gegn
að slík löggjöf gæti orðið til þess að næsti Justin
Bieber færi beint í fangelsi fyrir höfundarréttar-
brot. En ferill Biebers fór einmitt á flug þegar um-
boðsmaður rakst á ábreiðuútgáfur stráksa af vin-
sælum lögum sem hann hafði sett á YouTube.“
Fer næsti Bieber í steininn?
 Reglur um hugverka- og höfundarrétt kunna að draga úr framþróun og ný-
sköpun  Neytendur greiða fyrir dýr dómsmál milli fyrirtækja  Flóknar sið-
ferðilegar spurningar s.s. hvort lögin geri skynsamt fólk að glæpamönnum
Morgunblaðið/Sigurgeir S.
Gróði? „Gerðar hafa verið rannsóknir á tekjumöguleikum annarra viðskiptalíkana fyrir útgáfu bóka
og kvikmynda og benda þær til að markaðurinn þyrfti ekki að vera síðri þó hugverka- og höfundar-
réttur væri tekinn út úr dæminu,“ segir Smári McCarthy um tækifærin fyrir nýja nálgun.
Reuters
14 FRÉTTIRViðskipti | Atvinnulíf
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 21. NÓVEMBER 2011
Umræðan um höfundar- og hug-
verkarétt er flókin og marghliða.
Smári segir þó vert að hafa að leið-
arljósi nokkrar grunnspurningar.
„Fyrst ber
að nefna það
sjónarmið að
í afritun fel-
ist ekki
þjófnaður.
Ef ég afrita
bílinn þinn er ég ekki að taka af þér
bílinn, heldur að búa til nýjan. Hug-
verk eru þeim eiginleikum gædd að
þau má afrita með þessum hætti, eru
því á vissan hátt ótakmörkuð auð-
lind, og stór spurning hvort þá þurfi
ekki að gilda um þau annars konar
reglur en um aðra hluti,“ segir
Smári. „Eins er vert að skoða hvaða
ávinningur felst í bættu aðgengi
fólks að menningu. Hver veit nema
næsti Bach, Shakespeare eða Ein-
stein leynist einhvers staðar í Mið-
Afríku eða fátæku héraði Asíu. Væri
það ekki synd að fólk með mikla
hæfileika fengi ekki að þroska þá og
móta sem skyldi, og skapa ný verk
fyrir okkur hin, því búið er að reisa
með lögum múra sem gera fólki í
mörgum löndum ókleift að nálgast,
kaupa með löglegum hætti eða vinna
áfram með þá menningu og rann-
sóknir sem á undan hafa komið?“
Smári segir að ekki megi heldur
gleyma að jafnvel löghlýðnustu
borgarar verða að glæpamönnum
þegar reglurnar verða óeðlilegar og
óskynsamlegar. „Hvað gerist ef fólk
þarf að hoppa í gegnum tíu hringi til
að kaupa t.d. þátt eða kvikmynd,
bíða svo jafnvel í nokkra daga eða
vikur eftir sendingunni? Svo er disk-
urinn settur í tækið og það fyrsta
sem kemur á skjáinn er mínútulöng
viðvörun um hvað neytandinn er
vondur ef hann hefur einhverntíma
halað mynd niður ólöglega. Búið er
að reisa múra sem gera það að verk-
um að það er á allan hátt auðveldara
og á margan hátt skynsamlegra að
taka efni ólöglega af netinu en að
hafa fyrir því að kaupa efnið lög-
lega,“ segir Smári. „Og jafnvel ef
fólk vill vera löghlýðið, eins og t.d.
foreldrarnir sem kaupa iTunes-
inneignarkort handa börnunum sín-
um, svo þau séu ekki að hlaða niður
ólöglega – þá er fólk samt að brjóta
lögin, því strangt til tekið má ekki
kaupa til Íslands tónlist sem seld er
af bandarísku vefverslun iTunes.
Það er óneitanlega skondið að jafn-
vel ef fólk vill gera allt löglega þá
vill lagaumgjörðin ekki leyfa það.“
Flóknar og djúpar
lykilspurningar
Mætti afrita
banana?
Eitt flóknasta vafaatriðið í um-
ræðunni um einkaleyfarétt er réttur
lyfjafyrirtækja. Þróun lyfja er jú
kostnaðarsöm og mætti halda að ef
lyfjaframleiðendum er tryggður
sterkur tekjugrunnur stuðli það að
nýjum uppgötvunum. Smári segir
því miður margt benda til að einka-
leyfakerfið komi þvert á móti í veg
fyrir nýjar lækningar. „Við gerð
nýrra lyfja er nær alltaf unnið út frá
rannsóknum og lausnum sem þróað-
ar hafa verið áður. Bæði eru lyfin oft
byggð á þekkingu sem orðið hefur
til í rannsóknarháskólum, og þannig
hefur verið greitt fyrir hana af al-
mannafé, en svo rekast rannsak-
endur oft á einkaleyfamúraog þurfa
að taka úr þróunarvinnunni efna-
sambönd og aðferðir sem aðrir eiga
réttinn á. Jafnvel þótt útkoman gæti
orðið miklu betra lyf þá skapar flók-
ið umhverfi einkaleyfa nær óyfir-
stíganlega hindrun.“
Verri og færri lyf
vegna einkaleyfa?
Rannsak-
endur í
spennitreyju