SunnudagsMogginn - 13.11.2011, Blaðsíða 35

13. nóvember 2011 35
búning að ofbeldisaðgerðum, sem hvað
eftir annað var gripið til auk vopnasöfn-
unar, verður ljóst að stjórnmálaástandið
hér á 20. öldinni hefur verið miklu við-
kvæmara og eldfimara en fólk gerði sér
grein fyrir á þeim tíma.
Þetta er ekki bara fortíð. Af þessari sögu
má margt læra um framtíðina og sam-
skipti okkar við önnur ríki og ríkja-
bandalög.
Þótt frásögn Hannesar Hólmsteins sé
ýtarleg og vönduð veit hann ekki allt. Sag-
an verður aldrei sögð að fullu og öllu. Mér
þótti forvitnilegt að lesa frásögn hans af
atburðum, sem ég gat fylgzt með úr nokk-
urri nálægð. Hannes Hólmsteinn rekur
t.d. ýtarlega handtöku sovézkra njósnara
við Hafravatn í janúar 1963. En sagan er
ekki öll sögð í bók hans og verður heldur
ekki sögð hér. Undir yfirborði þessarar
frásagnar leynast dýpri mið – ef svo má að
orði komast!
Hannes segir á bls. 431 í tengslum við
umfjöllun um Tónabíósfundinn fyrir
þingkosningarnar 1967:
„Þótt Björn Jónsson kæmi úr Sósíalista-
flokknum, fylgdi hann Hannibal að mál-
um og var aðalheimildarmaður Morgun-
blaðsins um átökin í Alþýðubandalaginu
en það var sósíalistum áhyggjuefni, hversu
nákvæmar fréttir blaðsins voru jafnan af
þeim.“
Þetta er ekki rétt. Það var ekki fyrr en á
árum vinstri stjórnar Ólafs Jóhannes-
sonar, sem sterk tengsl sköpuðust á milli
Morgunblaðsins og Björns Jónssonar en þó
ekki bein heldur fyrir milligöngu þriðja
manns. Hins vegar er það rétt, að sósíal-
istar höfðu meirihluta viðreisnaráratugar-
ins miklar áhyggjur af því hve nákvæmar
fréttir Morgunblaðið birti af innri mál-
efnum Sósíalistaflokksins. Það hefur aldrei
verið upplýst hver sá „Deep Throat“ var
svo vitnað sé til hugtakanotkunar í Wa-
tergate-málinu. Það er hins vegar stað-
reynd, að æskuvinur minn, Ragnar Arn-
alds, hringdi í mig daginn eftir Tóna-
bíós-fundinn og sagði að frétt blaðsins af
þeim fundi væri svo nákvæm að við hlyt-
um að hafa haft upptökutæki á fundinum.
Ég sagði honum sem satt var að við hefð-
um að sjálfsögðu ekki haft slíkt tæki á lok-
uðum fundi Alþýðubandalagsins.
Hannes víkur að komu nýs sovésks
sendiherra til Íslands árið 1975 og segir að
hann hafi verið sóttur í raðir KGB. Rétt er
að Morgunblaðið tók á móti Georgíj N. Fa-
rafonov, þegar hann kom til Íslands til
þess að taka við embætti sínu, með frétt-
um um að hér væri kominn sovézkur
njósnari. Af þeim fréttaflutningi varð
nokkurt fjaðrafok. En hvernig gat Morg-
unblaðið fullyrt að hér væri njósnari á
ferð? Það gerðist svona:
Dag einn þetta ár fékk ég upphringingu
utan úr bæ og var hvattur til að fletta upp
grein, sem hefði birzt í New York Times í
júní 1967 eftir heimskunnan bandarískan
blaðamann á þeim tíma, C.L. Sulzberger.
Það var ekki jafn auðvelt þá eins og nú að
fletta upp í gömlum blöðum, hvað þá er-
lendum, og tæpast hægt nema fara á stað-
inn sem varla var réttlætanlegt kostnaðar-
ins vegna.
Í París hafði hins vegar aðsetur sölu-
stjóri New York Times, sem Morgunblaðið
hafði átt samskipti við um efniskaup.
Hann tók ljúflega ósk um að kanna málið
og sagði að Sulzberger hefði skrifstofu í
sama húsi. Nokkru seinna barst afrit af
greininni. Þar skýrði blaðamaðurinn frá
því, að nýlega hefði birtzt á vettvangi í
Evrópu ný tegund af sovézkum ofur-
njósnara (superspy), sem heyrði beint
undir sérstaka nefnd miðstjórnar Komm-
únistaflokks Sovétríkjanna (en ekki KGB).
Þessi ofurnjósnari var nafngreindur. Þar
var kominn Farafonov, hinn nýi sendi-
herra Sovétríkjanna á Íslandi tæpum ára-
tug síðar.
Hvaðan hafði sá, sem í mig hringdi,
upplýsingar um þessa gömlu blaðagrein
svo mörgum árum seinna? Ég veit það
ekki en mig grunar að þær upplýsingar
hafi verið komnar frá leyniþjónustu á einu
Norðurlandanna.
Hvaðan hafði C.L. Sulzberger sínar upp-
lýsingar? Ég veit það heldur ekki en mig
grunar að hann hafi haft þær frá CIA og
þetta hafi ekki verið í eina skiptið, sem sá
blaðamaður byggði greinar sinar á slíkum
upplýsingum.
Það voru miklar sviptingar í Komm-
únistaflokknum, Sósíalistaflokknum og
Alþýðubandalaginu á þessum tíma en
samt tókst gömlu mönnunum og arftök-
um þeirra ótrúlega vel að halda lykil-
völdum í sínum höndum. Af þeim sökum
þótti mér það mikið afrek hjá Ólafi Ragn-
ari Grímssyni að ná kjöri sem formaður
Alþýðubandalagsins 1987 og Hannes
Hólmsteinn fjallar um í bók sinni. Það var í
fyrsta sinn, sem þeir réðu því ekki hver sat
á formannsstól í þeim flokki eða forverum
hans. Þau úrslit lita samskipti forseta Ís-
lands og forystumanna VG nú nær aldar-
fjórðungi síðar.
En svo er önnur hlið á þessari sögu
kommúnistanna á Íslandi, sem hefur
vafizt töluvert fyrir mér eftir að lesa bók
Þórs Whiteheads um Sovét-Ísland og leit-
ar aftur á mig nú við lestur á hinni nýju
bók Hannesar Hólmsteins og hún snýr að
íslenzku samfélagi, kostum þess og göll-
um. Hér eru margvísleg tengsl á milli
fólks, vinátta, kunningsskapur, frænd-
semi og tengdir.
Þetta kemur skýrt fram í frásögnum
bæði Hannesar Hómsteins, Solveigar Ein-
arsdóttur (Olgeirssonar) o.fl. af sam-
skiptum Ólafs Thors og Einars Olgeirs-
sonar. Þessi gömlu tengsl afstýrðu
stórátökum á vinnumarkaði við lok
forsætisráðherraferils Ólafs í nóvember
1963.
Við getum trúað hinu versta um fólk,
sem við þekkjum ekki. En við trúum ekki
öllu hinu versta um fólk, sem við þekkj-
um.
Í bók Hannesar er vikið með gagnrýn-
um hætti að konu, sem hét Ragnheiður
Möller og var virk í Kommúnistaflokkn-
um. Ég var heimagangur hjá Ragnheiði
Möller í mörg ár vegna vináttu minnar og
elzta sonar hennar, Magnúsar Jónssonar,
kvikmyndaleikstjóra, sem menntaður var
í Moskvu. Ég met hana af mínum eigin
kynnum af henni, sem voru góð, og geri
lítið með það, hvernig um hana kann að
hafa verið talað af sumum flokkssystk-
inum, m.a. vegna þess að ég veit hvernig
talað er um fólk í flokkum.
Hannes Hólmsteinn víkur að Magnúsi
Jónssyni í bók sinni og telur að hann hafi
ekki átt langt að sækja samúð með ráð-
stjórninni. Magnús Jónsson, sem dó langt
fyrir aldur fram, var einhver sannfærðasti
kommúnisti, sem ég hef þekkt um dag-
ana, og leyndi því ekki, heldur þvert á
móti. Hann taldi mig mesta afturhald, sem
hann hefði nokkru sinni kynnzt, en hvor-
ugt hafði áhrif á vináttu okkar.
Persónuleg tengsl af þessu tagi á milli
fólks með ólíkar stjórnmálaskoðanir er að
finna um allt samfélag okkar vegna smæð-
ar þess.
Hvernig komum við heim og saman
þessum persónulegu tengslum og póli-
tísku uppgjöri? Sjálfsagt er ekki til neitt
eitt svar við því.
Svo getum við litið í eigin barm. Hannes
Hólmsteinn rekur ýtarlega boðsferðir og
heimsóknir kommúnista á Íslandi austur
fyrir tjald. Veruleikinn er auðvitað sá, að
við, sem vorum hinum megin við þessa
víglínu í kalda stríðinu, fórum í slíkar
boðsferðir til Bandaríkjanna og til Atlants-
hafsbandalagsins. En við fórum að vísu
ekki til þess að taka við fyrirmælum um
hvað við gerðum hér heima eða til þess að
sækja fé til að fjármagna þá starfsemi.
Við getum líka velt fyrir okkur hlut-
skipti þeirra, sem tapa. Kommúnistar
töpuðu. Hinn alþjóðlegi kommúnismi
hrundi. Kína er að verða háborg kapítal-
ismans en að vísu undir alræðisstjórn. Þeir
sem tapa hafa alltaf rangt fyrir sér.
Svonefndir þjóðernisjafnaðarmenn
(öðru nafni nazistar) töpuðu. Þeir voru og
eru útskúfaðir og í mun ríkara mæli en
kommúnistar. Þó voru mun fleiri drepnir í
nafni kommúnismans en á vegum nazista.
Mér finnst Hannes Hólmsteinn hafa
unnið mikið afrek með þessari bók. Það
liggur við að það sé veikleiki á bókinni
hvað hann gerir lítið af því að draga álykt-
anir af þeim upplýsingum, sem hann hef-
ur safnað saman, og mundi kannski ein-
hver telja það ólíkt höfundinum, sem er
betur þekktur fyrir flest annað en að liggja
á skoðunum sínum. Myndirnar í bókinni
eru stórmerkilegar og frágangur mjög
góður.
Styrmir Gunnarsson
Frá heimsmóti æskunnar í Austur-Berlín 1951. Margir
íslenskir æskumenn sóttu þessi heimsmót, og skipulagði
Æskulýðsfylkingin á Íslandi þátttökuna.
Bunde
Ingi R. Helgason flytur þingi sovéska kommúnistaflokksins kveðjur Sósíalistaflokksins
1966. Lengst t. h. situr Súslov, sem veitti Sósíalistaflokknum háan styrk 1956.
Í bókinni um íslenska kommúnista er fjöldi sögulegra ljósmynda. Hér er ein þeirra, af æsku-
lýðsleiðtogum á þingi Kominterns sumarið 1920. Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason
standa lengst t. h. Í bókinni eru flestir aðrir leiðtogarnir nafngreindir og sagt, hvað um þá
varð, en margra þeirra biðu dapurleg örlög.