SunnudagsMogginn - 27.11.2011, Page 22

22 27. nóvember 2011
Í gær sagði netútgáfa Der Spiegel frá nýjumfrásögnum þýskra yfirvalda um starfsemileyniþjónustu Austur-Þýskalands, STASI,sem vakið hafa mikla athygli. Í ljós hefur
komið að starfsemi Stasi vestan megin múrs hefur
verið miklu umfangsmeiri en áður var vitað. Þýsk
stjórnarstofnun upplýsir að Stasi hafi haft þúsundir
njósnara á sínum snærum í Vestur-Þýskalandi.
Þessir „uppljóstrarar“ hafi sent leyniþjónustunni
skýrslur, jafnt um vini sína sem óvini. Þar á meðal
er prestur, sem í hávegum var hafður í sinni sókn,
sem sendi ógnarlögreglunni skýrslur um menn í
sínum ranni. Þar á meðal eru skýrslur um ungan
prest, Joseph Ratzinger, núverandi Benedikt páfa
16.
Der Spiegel segir að mörg fyrrum handbendi
Stasi séu enn stolt af iðju sinni fyrir „bræðraþjóð-
ina í austri.“ Nefndur er til sögunnar Peter Woll-
er, sem ungur gekk til liðs við „sellu“ sem kölluð
var Spartakus og var á laun fjármögnuð af Austur-
Þýskalandi. Woller, varð smám saman virtur
blaðamaður vestan megin og starfaði fyrir Þýsku
fréttaveituna (DPA) og varð svo háttsettur hjá al-
þjóðlegu fréttastofunni Reuters. Wollers sendi á
sama tíma, í full 12 ár, skýrslur til Stasi. Það komst
upp um hann við sameiningu þýsku ríkjanna og
hann var dæmdur í tveggja ára skilorðsbundið
fangelsi. Woller telur sjálfur að með sinni iðju hafi
hann ekki verið að stunda njósnir. Hann lítur á sig
sem „skáta“ en ekki sem njósnara. Með sínu
framtaki hafi hann „hjálpað til að tryggja frið í
Evrópu í hálfa öld.“ Þá röksemd notar raunar
sumt nútíma fólk til að mæla evrunni og tilveru
ESB bót um þessar mundir. En það er sjálfsagt rétt
hjá blaðamanninum Woller að hann hafi „ávallt
verið viðbúinn“ til að taka að sér snúninga fyrir
Stasi, hversu ókræsilegir sem þeir voru.
Sagnfræðingar missa sig
í ljósi splunkunýrrar sögu
Þessi frásögn Der Spiegel minnir óneitanlega á
hina þörfu stórbók Hannesar H. Gissurarsonar,
Íslenskir kommúnistar 1918-1998. En ekki síst
dregur hún athygli að þeim óróleika og skrítnu
viðbrögðum sem blossað hafa upp vegna útgáfu
bókarinnar, meðal annars hjá „fræðimönnum“
sem halda ekki einu sinni sjó á smápollunum í
kringum Háskólann vegna hennar. Frásögn
Hannesar af einni uppákomunni er með miklum
ólíkindum: „Sagnfræðingafélagið og Reykjavík-
urakademían héldu fund að kvöldi 23. nóvember
2011 undir yfirskriftinni: „Íslensk vinstri rót-
tækni: Hugsjónabarátta eða landráð?“
Sjálf yfirskriftin var að vísu vanhugsuð, því að
vitanlega geta menn verið hugsjónamenn um
landráð. Til dæmis vildu kommúnistar, á meðan
þeir voru upp á sitt besta, gera Ísland að ríki í
Ráðstjórnarríkjunum, Sovét-Íslandi, eins og
skoðanasystkini þeirra í Eistlandi, Lettlandi og
Lithaugalandi gerðu með hjálp Rauða hersins árið
1940. Það var líka Otto Kuusinen hugsjónamál að
gera Finnland að ríki í Ráðstjórnarríkjunum, þótt
það tækist ekki.
Fundinn sóttu margir gamlir kommúnistar og
sósíalistar og sátu þar eftirvæntingarfullir, til
dæmis Árni Bergmann, Hjalti Kristgeirsson, Loftur
Guttormsson, Þorsteinn Vilhjálmsson og Kjartan
Ólafsson. Sagnfræðingafélagið valdi fjóra fræði-
menn til að gagnrýna verk okkar Þórs Whiteheads,
Sovét-Ísland. Óskalandið eftir Þór og Íslenska
kommúnista 1918-1998 eftir mig, en bauð hvor-
ugum okkar að svara. Ég ákvað þó að sækja fund-
inn og taka til máls, ef þess þyrfti með.
Skafti Ingimarsson, sem skrifar nú dokt-
orsritgerð um ólíka samsetningu kommúnista-
flokksins og Sósíalistaflokksins, talaði fyrstur.
Hann taldi að sjónarhorn okkar Þórs á komm-
únistaflokkinn og Sósíalistaflokkinn væri of
þröngt. Þessir flokkar hefðu aðallega stundað
verkalýðs- og þjóðfrelsisbaráttu. Óbreyttir fylg-
ismenn þeirra hefðu ekki stefnt að byltingu.
Guðni Th. Jóhannesson, sagnfræðidoktor og
höfundur bókarinnar Óvina ríkisins, tók síðan til
máls. Hann svaraði ýmsum athugasemdum, sem
Þór Whitehead hafði í Sovét-Íslandi. Óskalandinu
gert við bók hans. Ekki voru þær þó stórvægilegar.
Taldi Guðni Þór gera of mikið úr hættunni á
kommúnistum á fjórða áratug. Lestur Guðna er að-
gengilegur á heimasíðu hans.
Jón Ólafsson, rússneskumælandi heimspeki-
doktor og höfundur bókarinnar Kæru félaga, var
þriðji framsögumaðurinn. Taldi hann Þór White-
head túlka heimildir úr rússneskum skjalasöfnum
djarflega. Aðrar túlkanir væru mögulegar, og
sýndu heimildirnar meðal annars að íslenskir
kommúnistar og sósíalistar hefðu ekki alltaf verið
sammála Komintern. Sagðist Jón ekki hafa kynnt
sér bók mína að gagni, en sér sýndist í fljótu bragði
að hún væri sömu annmörkum háð og bók Þórs.
Ragnheiður Kristjánsdóttir, sem skrifað hefur
doktorsritgerð um kommúnistaflokkinn, steig síð-
ust í pontu. Hún kvaðst hafa mestan áhuga á þjóð-
ernistali íslenskra kommúnista og sósíalista. Þeir
hefðu beint sjónum sínum að þeim hópum, sem
útundan hefðu orðið í sjálfstæðisbaráttu nítjándu
aldar, fátækum verkalýð. Önnur sjónarhorn ættu
hins vegar vitaskuld rétt á sér.
Ragnheiður bar af sem framsögumaður, því að
hún reyndi af fremsta megni að vera heiðarleg.
Hún sá og skildi önnur sjónarmið, þótt hún væri
þeim ekki samþykk. (Er hún þó langtengdust
gömlu kommúnistunum framsögumannanna, því
að hún er stjúpdóttir Svavars Gestssonar.) Guðni,
sem venjulega er sanngjarn, var of upptekinn af því
að svara Þór Whitehead í deilum þeirra um ýmis
smáatriði, aðallega um Drengsmálið og Gúttó-
slaginn (þar sem mér sýndist Þór þó hafa meira til
síns máls).“
Hannes spyr um stórt og smátt og tregt um svör
„Ég kvaddi mér fyrstur hljóðs eftir framsöguer-
indin og spurði hvern ræðumanna einnar spurn-
ingar.
Skafta spurði ég: Ég hef aðeins fundið eitt dæmi
þess að Sósíalistaflokkurinn hefði vikið út af línu
kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna á starfs-
tíma sínum 1938 til 1968. Það var að flokkurinn
vildi ekki fordæma kommúnistaflokka Júgóslavíu
og Albaníu, eins og Kremlverjar vildu. Kannt þú
fleiri dæmi?
Guðna spurði ég: Í fundarboðinu hér er sagt að
kommúnistaflokkurinn íslenski hafi viljað bylt-
ingu „með góðu eða illu“. Hvað er „bylting með
góðu“?
(Þá kallaði Guðmundur Jónsson prófessor fram
í utan úr sal, að „bylting með góðu“ væri, þegar
hún heppnaðist. En ég svaraði á móti: Jafnvel
þegar fjöldi manns er drepinn? Er það bylting
með góðu? Þá þagði Guðmundur.)
Ragnheiði spurði ég: Þegar Einar Olgeirsson
talaði við sendimenn Ráðstjórnarríkjanna í árs-
byrjun 1947 og bað þá að gera ekki samninga við
íslensk stjórnvöld um að kaupa fisk, hvort talaði
Einar þá sem þjóðernissinni eða kommúnisti?
Jón Ólafsson spurði ég: Þú segir í bók þinni um
ráðstjórnartengsl íslenskra sósíalista að ekki sé
ljóst af dagbókarfærslum Georgís Dímítrovs hvað
þeim Einari Olgeirssyni fór á milli þegar Einar
hitti hann í Moskvu í október 1945. En af dagbók-
inni sést glögglega að þeir Dímítrov og Einar
ræddu herstöðvabeiðni Bandaríkjanna, sem bor-
ist hafði í októberbyrjun, og innri málefni Sósíal-
istaflokksins íslenska. Hvað veldur þessari mis-
sögn þinni?
Skafti nefndi í svari sínu ekkert dæmi um það,
sem ég bað um, að Sósíalistaflokkurinn hefði í
öðrum málum en afstöðunni til Júgóslavíu og
Albaníu farið út af línu Kremlverja.
Guðni kvað ef til vill heppilegra að tala um
valdatöku með góðu eða illu en nota hugtakið
„byltingu með góðu“. (Það er auðvitað alveg rétt.
Orðin í fundarboðinu voru bersýnilega skrifuð í
flýti og vanhugsuð.)
Ragnheiður sagðist ekki kannast við þetta atvik
úr rússneskum skjölum, sem ég nefndi, og vísaði
því spurningunni til Jóns Ólafssonar.
Jón Ólafsson sagði að Einar Olgeirsson hefði
talað sem þjóðernissinni, þegar hann hefði beðið
sendiherra ráðstjórnarinnar í ársbyrjun 1947 að
flýta sér ekki að gera viðskiptasamninga við Ís-
lendinga. Hann kvað það yfirsjón hjá sér en ekki
tilraun til að afvegaleiða lesendur að hann skyldi
ekki hafa fundið dagbókarfærslu Dímítrovs frá
1945 um það að þeir Einar hefðu rætt saman her-
stöðvabeiðni Bandaríkjanna og innri málefni
Sósíalistaflokksins.
Tóku nú við spurningar frá öðrum fund-
armönnum og svör. Gekk það allt skaplega. Loft-
ur Guttormsson sagnfræðiprófessor stóð upp og
taldi nauðsynlegt að gera greinarmun á komm-
únistaflokknum og Sósíalistaflokknum en kvaðst
ekki ætla að lesa bók mína. Guðni Th. Jóhann-
Reykjavíkurbréf 25.11.11
Sagan fer skyndilega illa í sag