SunnudagsMogginn - 25.12.2011, Síða 42

42 25. desember 2011
Ólafur Oddsson íslensku-kennari við Menntaskólanní Reykjavík lést um aldurfram þann 3. nóvember síð-
astliðinn. Ólafur var afburðakennari;
um það bera fjölmargir nemendur hans
vitni. Ég var um árabil prófdómari hjá
honum við munnlegt stúdentspróf. Ef
nemandi stóð á gati gerði Ólafur sér far
um að koma honum á rétta braut,
þannig að úr varð nokkurs konar einka-
kennslustund. Hann notaði með öðrum
orðum þetta síðasta tækifæri til að
fræða unga fólkið sem var í þann veginn
að kveðja gamla skólann sinn. Vissulega
skynjaði hann streituna sem fylgdi
munnlegum prófum, og því lagði hann
sig fram um að róa nemendur ef hann
sá að í óefni stefndi. Og hann var alltaf
tilbúinn með vasaklút ef einhver fór að
gráta, t.d. eftir að dregin hafði verið
dróttkvæð vísa eftir Egil Skalla-
grímsson.
Eitt af því sem Ólafs verður minnst
fyrir er einlægur áhugi hans á íslensku
máli og afar næm tilfinning fyrir fram-
setningu og stíl. Hann sá á tímabili um
þáttinn Daglegt mál í Ríkisútvarpinu.
Einnig skrifaði hann árið 2004 hand-
bókina Gott mál, ábendingar um al-
gengar ritvillur og hnökra á máli og stíl.
Þetta rit má nálgast á vef Mennta-
skólans í Reykjavík (mr.is/docs/
OlOGottm.pdf). Ég ráðlegg öllum
áhugamönnum að kynna sér þennan
gagnmerka texta Ólafs og spreyta sig
jafnframt á æfingunum sem fylgja. Mér
finnst tónninn í Góðu máli lýsa mann-
inum á bak við verkið: fræðandi, þægi-
legur, kurteislegur, glettinn en þó
ákveðinn. Ólafur vissi sem var að fólk
vill gjarnan fá ótvíræðan úrskurð um
vafaatriði; hann felldi sinn úrskurð og
studdi hann jafnframt með rökum.
Mig langar að taka örfá dæmi úr ofan-
greindu riti Ólafs Oddssonar og byrja á
athugasemd hans um „vafasamar tilvís-
unarsetningar“ :
„Tilvísunarsetningar standa oftast
með nafnorði eða fornafni. Dæmi: Þarna
er stúlkan sem hann er ástfanginn af
(ekki: ástfanginn í). Illa fer á því að láta
þær standa með heilli setningu. Dæmi:
Sökum vatnsleysis komumst við aldrei í
bað sem er afleitt. – Vafasamar auglýs-
ingar hafa stundum vakið nokkra at-
hygli. Dæmi: Nýkomnir hanskar handa
karlmönnum sem eru loðnir að innan.“
Síðan biður Ólafur okkur um að lag-
færa eftirfarandi texta: „Sökum fátæktar
komst hún, veik konan, ekki á sjúkra-
hús sem er til skammar.“
Á öðrum stað ræðir Ólafur um mik-
ilvægi þess að vera stuttorður og gagn-
orður og styður mál sitt með dæmum:
„Það fólk, sem hefur nýlega orðið
mjög ríkt og veit ekki aura sinna tal, er
oft eigingjarnt. Betra væri: Nýríkt fólk
er oft eigingjarnt. – Kjartan Ólafsson
var giftur konu sem hét Hrefna Ásgeirs-
dóttir. Betra væri: Kjartan Ólafsson átti
(eða: var kvæntur/ giftur) Hrefnu Ás-
geirsdóttur. Njáll Þorgeirsson var ekki
með neitt skegg á vöngum sínum. Betra
væri: Njáll Þorgeirsson var skegglaus.“
Í lok umrædds kafla sýnir Ólafur
dæmigert upphaf skólaritgerðar og
skýtur inn þremur spurningum í horn-
klofum:
„Í þessari ritgerð minni [fróðlegt?]
sem hér fer á eftir [fróðlegt?] ætla ég að
reyna að segja frá því [þróttmikið?]
hvaða skoðun ég hef…“
Loks langar mig að minna á kafla í
Góðu máli um dönsk áhrif á íslensku;
við erum víst vanari því nú orðið að
vera áminnt um að forðast ensku áhrif-
in, og það gerir Ólafur reyndar í öðrum
köflum. Ég tek hér nokkur dæmi frá
honum um lífseigar „duldar“ dönsku-
slettur.
1. Koma inn á eitthvað (víkja að ein-
hverju, fjalla um eitthvað).
2. Það er synd að hún gat ekki komið
(það er leitt að hún gat ekki komið).
3. Það sýnir sig (það kemur í ljós).
4. Nærliggjandi hús (nálæg hús).
5. Það kemur til með að gerast (það
mun gerast/ það gerist).
6. Svona nokkuð er ekki forsvaranlegt
(þetta er ekki boðlegt/ þetta er óverj-
andi).
7. Upplýstir menn og meðvitaðir um
þennan vanda reyna að leysa hann
(þeir sem þekkja hér til reyna að
leysa vandann).
8. Gegnum aldirnar (um aldir).
9. Hann vildi gera sig gildandi á þessu
sviði (hann vildi verða áhrifamikill/
áhrifamaður á þessu sviði.
Minnumst Ólafs Oddssonar um jólin
með því að glugga í rit hans um málfar.
Það er ókeypis skemmtun. Gleðileg jól.
Í minningu
Ólafs Oddssonar
’
Og hann var alltaf
tilbúinn með vasaklút
ef einhver fór að
gráta, t.d. eftir að dregin
hafði verið dróttkvæð vísa
eftir Egil Skallagrímsson.
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Ólafur Oddsson íslenskukennari við
Menntaskólann í Reykjavík
Á árinu var minnst 200 ára af-mælis Jóns Sigurðssonar,helsta leiðtoga Íslendinga ísjálfstæðisbaráttu 19. aldar,
sem fæddist 17. júní 1811 á Hrafnseyri við
Arnarfjörð og lést 7. desember 1879. Mikið
hefur eðlilega verið fjallað um Jón á árinu
og einnig um eiginkonu hans Ingibjörgu
Einarsdóttur, sem lést skömmu eftir frá-
fall Jóns, 16. desember 1879, en hún fædd-
ist 9. október 1804.
Jón lauk stúdentsprófi í Reykjavík ár-
ið 1829 með ágætiseinkunn og hélt síðan
til Kaupmannahafnar árið 1833 til frekara
náms, en lauk þó aldrei prófi. Þrátt fyrir
það var Jón merkur og ötull fræðimaður
sem sinnti rannsóknum í íslenskum fræð-
um, vann sem málvísindamaður hjá
Árnasafni, annaðist útgáfu á ýmsum ritum
og gaf út tímarit. Sem dæmi um þær mæt-
ur sem menn höfðu á Jóni Sigurðssyni sem
fræðimanni er að hann var tekinn inn í
vísindaakademíu Bæjaralands, Bayerische
Akademie der Wissenschaften, 2. júní
1866 fyrir meðmæli þýska sagnfræðings-
ins Konrads Maurers.
Kosningar í akademíunni fara fram
með kúlum hvítum og svörtum og hlaut
Jón einróma samþykki, aðeins hvítar kúl-
ur.
Vísindaakademían í Bayern er mjög
virt stofnun og meðal meðlima hennar má
telja Wolfgang Goethe, Grimm-bræðurna
Jacob og Wilhelm, Afred Einstein og fleiri.
Hér fylgir á eftir þýðing Árna Björnssonar
á fundargerð akademíunnar frá sumrinu
1866, en hún hefur ekki áður verið birt á
íslensku:
Konunglega vísinda-akademían
Heimspeki- og málvísindadeild
Fundargerð kjörfundar 2. júní 1866
Viðstaddir:
Spengel [Leonhard von Spengel]
Haneberg [Daniel von Haneberg]
Halm [Karl Ritter von Halm]
Beckers [Hubert Beckers]
Prantl [Karl von Prantl]
Christ [Wilhelm von Christ]
Brunn [Heinrich Ritter von Brunn]
Maurer [Konrad von Maurer]
Plath [Johann Heinrich Plath]
og undirskrifaður ritari deildarinnar.
Tilgreindir félagar komu saman á kjör-
fund sem ritarinn hafði boðað alla reglu-
lega meðlimi deildarinnar til með sérstöku
umburðarbréfi. Félagi Thoma var sakir
leyfis löglega fjarverandi, og rétt fyrir
fundinn afsakaði félagi Plath fjarvist félaga
Hofmanns sökum veikinda.
Með fyrrnefndum tíu félögum, sem telj-
ast meira en þrír fjórðu hlutar heildar-
innar, mátti þetta eftir orðalagi í starfs-
reglum skoðast sem gildur fundur.
Þeir völdu með svohljóðandi nið-
urstöðu:
sem framandi félaga:
1) Herra K. [Karl Ritter von] Urlichs,
prófessor í Würzburg, tilnefndur af herra
Brunn, með átta hvítum kúlum gegn
tveim svörtum
2) Herra Jón Sigurðsson (á Íslandi) til-
nefndur af herra Maurer, með tíu hvítum
kúlum (einróma)
3) Herra G. [Gottfried] Semper í Zürich,
tilnefndur af herra Brunn, með sjö hvítum
kúlum gegn þrem svörtum
4) Herra Dr. M. [Martin] Haug í Reut-
lingen, tilnefndur af herra Christ, með tíu
hvítum kúlum (einróma)
Undirritað: Skrifari I. deildar
Marc Jos Müller [Markus Joseph Müller]
München, júní 1866
Kjörgögn 1866
Tillaga herra prófessors K[onrad] Mau-
rers vegna kosningar herra Jóns Sigurðs-
sonar á Íslandi sem framandi félaga heim-
speki- og málvísindadeildar.
Ótvírætt má líta á Íslendinginn Jón Sig-
urðsson sem fremsta fræðimann nútímans
á sviði norðurgermanskra fornfræðirann-
sókna. Frá árinu 1835 sem styrkþegi og frá
1848 sem ritari Árnanefndar hefur hann
átt frábæran hlut að verkefnum nefnd-
arinnar; fyrir utan mjög lofsverða skrán-
ingarvinnu við norræn handrit í Stokk-
hólmi og Uppsölum, Árnasafni og hinu
mikla Konunglega bókasafni í Kaup-
mannahöfn. Vísa ég í því sambandi á þátt
hans við útgáfu Íslenskra annála (1847) og
Snorra Eddu (1848 og 1852).
Frá árinu 1841 hefur hann verið félagi í
Konunglega norræna fornfræðafélaginu,
frá 1847 stjórnarmaður og 1847-1865 var
hann skjala- og bókavörður þess. Hann
hefur unnið ötullega að verkefnum félags-
ins, reyndar oft í kyrrþey; ég nefni hér
einungis meðal margs annars útgáfu hans
á Íslendinga sögum [26v] (1843 og 1847),
Trójumanna og Breta sögum (1848-49),
Játvarðar sögu (1852) og Ósvalds sögu
(1854), mjög mikilvægan hlut hans að
þriðja bindi af Grönlands historiske Min-
desmærker (1845) og Antiquités Russes
(1850 og 1858) og bókmenntasögulega
formála hans að orðabókum Dr. Svein-
bjarnar Egilssonar og Eiríks Jónssonar
(1860 og 1863).
Frá 1836 hefur hann verið félagi í Hinu
íslenska bókmenntafélagi og frá 1851 for-
seti Hafnardeildar þess. Jóni Sigurðssyni
hefur tekist að skapa félagi þessu þá virð-
ingu sem samræmist stöðu Íslands og það
á skilið á sviði norðurgermanskra málvís-
inda og fornfræða. Sjálfur hefur hann haf-
ið útgáfu á hinu frábæra Íslenska forn-
Laun erfiðis
verkmannsins
Fyrir 145 árum var Jón Sigurðsson tekinn inn í
vísindaakademíu Bæjaralands, sem þótti þá og
þykir enn mikil heiður. Í ljósi þess að Jón lauk
ekki háskólaprófi sýnir þetta vel hvaða álit sam-
tímamenn hans höfðu á honum sem fræðimanni.
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
Lesbók