Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.11.2013, Blaðsíða 36

G
eimvísindastofnun Bandaríkjanna, betur þekkt sem NASA, er flestum kunn fyrir
afrek sín á sviði geimferða. Það er hins vegar ekki hrist fram úr erminni að
senda mann til tunglsins, eins og gefur að skilja. Því hefur NASA frá upphafi
rekið umfangsmikla rannsóknar- og þróunardeild sem er ábyrg fyrir því að
finna upp eitt og annað sem gæti leyst ýmis möguleg vandamál sem komið geta upp í geim-
ferðalögum.
NASA eyðir líka talsverðu fé í að styrkja sjálfstætt starfandi uppfinningamenn jafnt sem
stórfyrirtæki til að þróa gagnlegar uppfinningar ef því er að skipta. Þessi mikla áhersla á
nýsköpun og þróun hefur þó gert gagn víðar en í geimnum, því mörg tæki og tól sem við
notum dags daglega má rekja til þróunarstarfsemi NASA.
Í daglegu tali er talað um afleidda notkun (spinoff) innan geimvísindastofnunarinnar, en
þar er því gjarnan fagnað þegar geimtækni nýtist almenningi og fjallað um það í sérstöku
tímariti sem NASA gefur út. Hér eru nokkur dæmi um hluti til daglegra nota sem hófu líf
sitt sem þróunarverkefni fyrir geimferðir.
Geimdýnan
Heilsukoddar og rúmdýnur úr svokölluðum minn-
issvampi hafa hjálpað mörgum að sofa á nóttunni.
Minnissvampur var þróaður af NASA á áttunda ára-
tugnum til notkunar í flugvélasætum og öryggis-
hjálmum, en er nú notaður jafnt í rúmdýnur, hnakka,
bíla og gervilimi svo eitthvað sé nefnt.
Eyrnamælar
Þeir sem eru eldri en tvæ-
vetur muna þá tíð þegar hita-
mælir var eitthvað sem maður vildi
gjarnan forðast í veikindum sínum. Í stað þess að
stinga kvikasilfursmæli upp í meltingarveginn er hitastig
nú iðulega mælt með litlu tæki sem stungið er í eyrað
og lýsir innrauðu ljósi sem nemur hitageislun frá hljóð-
himnunni. Eyrnamælar byggjast á tækni sem var upp-
haflega þróuð í samvinnu við NASA til þess að mæla
hitastig á fjarlægum hnöttum.
Vatnssíur
Íslendingar eru svo heppnir að
hér er nóg af hreinu vatni. Það
á ekki við um alla. Til að draga
úr vatnsmagni sem þurfti til
geimferða þróaði NASA jón-
aðar kolasíur sem hreinsa vatn
og drepa bakteríur. Slíkar síur
eru enn í þróun hjá NASA og
eru nú meðal annars notaðar í
Alþjóðlegu geimstöðinni, þar
sem allt vatn er síað og end-
urnýtt. Þær eru líka notaðar
víða um heim til þess að sía
og hreinsa vatn fyrir almenning
þar sem aðgangur að hreinu
vatni er takmarkaður.
Öruggari vegir
Til þess að bæta öryggi lendingarbrauta
prófaði NASA að búa til grunnar
vatnsrásir í yfirborð tilraunaflugbrautar
í Virginíu til að varna því að dekk töp-
uðu gripi í vatni. Slíkar rásir eru nú
notaðar bæði á flugbrautum og þjóð-
vegum um allan heim með undraverð-
um árangri. Samkvæmt tölum frá
Bandaríkjunum dregur þessi tækni úr
tíðni slysa þar sem bílar skauta á blaut-
um vegum um allt að 85% þar sem hún
er notuð.
Rispufrítt gler
NASA þróaði sérstakt gler
til notkunar í geimhjálma
sem er 10 sinnum sterkara
en venjulegt gler og þolir
illa meðferð án þess að
rispast. Þessi tækni hefur
nýst vel hluti eins og snert-
iskjái, gleraugu og linsur.
Gegnsæjar spangir
Kvikmyndastjörnur jafnt og unglingar hafa notið góðs af rann-
sóknum NASA á því hvernig best væri að vernda innrauðan
loftnetsbúnað, þegar þeir duttu niður á efnablöndu sem var
bæði sterk og gegnsæ. Fyrirtækið Unitek í Bandaríkjunum not-
aði efnablönduna til þess að framleiða nýja gerð af tannrétt-
ingaspöngum sem voru léttar og gegnsæjar og hafa notið tals-
verðra vinsælda.
Skósólar í hlaupaskó
Við gerð tunglskónna sem Neil Arms-
trong klæddist á tunglgöngu sinni
þróaði NASA nýja pólýúretan-
efnablöndu sem dreifir álagi og
dregur verulega úr áhrifum
höggs. Þessi efnablanda er
mikið notuð við fram-
leiðslu á hlaupaskóm í
dag.
Hvað fann NASA ekki upp?
Margar uppfinningar hafa verið eignaðar NASA að tilefnislausu. Þær eiga það þó margar sameiginlegt að
hafa fyrst vakið athygli í tengslum við geimferðaáætlunina. Hér eru nokkrar slíkar
sem mega gjarnan fljóta með.
Rafhlöðuknúin verkfæri
Við undirbúning fyrstu tunglfararinnar varð fljótlega ljóst að geimfararnir þurftu að halda á
verkfærum sem væru fyrirferðarlítil og meðfærileg til notkunar við sýnatöku. Black & Decker
hafði þá þegar hafið þróun á rafhlöðu drifnum verkfærum. Í samvinnu við NASA var sú tækni þróuð
frekar og geimfararnir tóku rafhlöðu knúna borvél frá Black og Decker með sér til tunglsins. Tíu
árum síðar var sama tækni notuð til að búa til litla rafhlöðu knúna ryksugu fyrir almenning.
Upp frá því hafa rafhlöðuknúin verkfæri verið helsta stöðutákn alvöru iðnaðarmanna.
Franskur rennilás
Franski rennilásinn var reyndar alls ekki fundinn upp í Frakklandi, eins og nafnið
gefur til kynna, heldur í Sviss. Þarlendur verkfræðingur fékk einkaleyfi á velcro-efni
árið 1955. Það náði þó fyrst vinsældum þegar NASA hóf að nota það við gerð geimbún-
inga, og til þess að halda niðri ýmsum hlutum í þyngdarleysi geimsins.
Segulómun
Það er algengur misskilningur að NASA hafi uppgötvað segulómun, sem er mikið
notuð við lækningar í dag. NASA hefur hins vegar átt mikinn þátt í að þróa segulómun
í gegnum tíðina, sérstaklega við þróun hugbúnaðar sem skapar og greinir stafrænar
myndir úr segulómun.
NASA og gerð geimpennans
Margir hafa líklega heyrt söguna af því hvernig NASA
eyddi rúmlega milljón dollurum í að þróa penna sem
gat skrifað í þyngdarleysi, á meðan Rússar notuðu
blýant til að leysa sama vandamál. Sagan er ágæt, en
ekki alveg sannleikanum samkvæm. Í upphafi geim-
ferðaáætlunarinnar notuðu Bandaríkjamenn einnig
blýant til að skrifa í geimnum. Það þótti hins vegar
ekki heppileg lausn þar sem brotnir blýantsoddar og
blýryk getur skapað vandamál í þyngdarleysi, sér-
staklega fyrir viðkvæmt loftræstikerfi. Á sama tíma hóf
fyrirtæki sem kallast Fisher Pen Company að þróa
penna sem hægt var að nota við krefjandi kring-
umstæður, svo sem miklum kulda eða miklum hita, á
hvolfi (sem myndi jafngilda því að skrifa í þyngd-
arleysi), og jafnvel í kafi. Þróun pennans mun hafa
kostað um milljón dollara, og verið fjármögnuð af Fis-
her Pen Company, en ekkert af fénu kom frá NASA.
Þegar penninn var tilbúinn keypti Geimvísindastofnunin
hins vegar 400 slíka penna, sem kostuðu í kringum þús-
und dollara. Árið eftir hættu Rússar að nota blýanta og
fóru einnig að nota penna í geimnum. Geimpenninn er
ennþá fáanlegur frá Fisher Pen Company.
ÚR SMIÐJU NASA
Á gervihnattaöld MARGIR HVERSDAGSLEGIR HLUTIR HÓFU LÍF SITT SEM UPPFINNINGAR FYRIR NASASveinn Birkir Björnsson sveinnbirkir@gmail.com
Frostþurrkuð matvæli
Geimfarar þurfa líka að borða.
Til þess að draga úr magni
matar sem taka þarf með í
geimferðir hóf NASA að
skoða aðferðir til að frost-
þurrka matvæli. Maturinn er
eldaður og svo snöggfrystur,
og seinna hitaður upp aftur.
Kosturinn við þessa geymslu-
aðferð er að maturinn heldur
98% af næringargildi sínu, en
vegur einungis um 20% af upp-
runalegri þyngd.
36 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.11. 2013
Græjur og tækni