Morgunblaðið - 29.11.2014, Blaðsíða 35

UMRÆÐAN 35
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2014
Mánudaginn 24. nóv-
ember 2014 var birt
niðurstaða EFTA-
dómstólsins þar sem
hann kemst að því að
lántakendum á Íslandi
hafi í einhverjum til-
fellum verið veittar
rangar upplýsingar er
þeir tóku verðtryggð
lán. Vísað er til þess að
endurgreiðsluferlar
verðtryggðra lána hafi
verið birtir á föstu verðlagi en rétt-
ara hefði verið að birta þá miðað við
þekkt verðbólgustig á lántökudegi
sem jafngildir ágiskun um verð-
lagsþróun á lánstímanum.
Óvissa um verðlag
Niðurstaða EFTA-dómstólsins
byggist á tilskipun um óréttmæta
skilmála í neytendasamningum. Til-
skipunin er samin með tiltölulega
stutta greiðslufresti í huga í löndum
þar sem verðbólga er jafnan hófleg
og breytist lítið. Sú aðferð sem
gengið er út frá í tilskipuninni við
mat á verðmæti endurgreiðslu gefur
yfirleitt ágætis nálgun við slíkar að-
stæður. Þegar um löng lán, svo sem
fasteignalán, er að ræða, sér í lagi
þar sem töluverð
óvissa er um þróun
verðlags, fæst mun
betri mynd af virði
endurgreiðslna með
því að setja þær fram á
föstu verðlagi.
Mismunandi mæli-
kvarðar
Þegar fjárhæðir eru
tilgreindar í krónum
leiða breytingar á
verðlagi (þ.e. breyt-
ingar á virði hverrar
krónu) til þess að
mælieiningin breytist með tímanum
(og það sama á við alla gjaldmiðla).
Að bera saman fjárhæð sem til-
greind er í krónum í dag við fjárhæð
sem fellur til eftir fimm ár felur í sér
samanburð í ólíkum mælieiningum.
Þúsund krónur eftir fimm ár jafn-
gilda 854 krónum í dag ef verðbólga
er að jafnaði 3% en aðeins 353 krón-
um ef verðbólga reynist að jafnaði
13% á ári í þessi fimm ár. Verðmæti
1.000 króna eftir 40 ár er jafnt og
688 krónur á verðlagi í dag ef verð-
bólga verður að meðaltali 3% en að-
eins 0,2 krónur ef verðbólgan er
13%.
Greiðsluferill til margra ára sem
tilgreindur er í krónum felur því
ekki í sér upplýsingar um virði end-
urgreiðslnanna. Þegar lánað er til
langs tíma og óvissa ríkir um þróun
verðlags er nauðsynlegt að upplýsa
um greiðslur á föstu verði þannig að
allar fjárhæðir séu mældar í sömu
einingu.
Gagnslausar „upplýsingar“
Tökum dæmi um tvö 40 ára verð-
tryggð fasteignalán, lán sem tekin
eru í ársbyrjun 2009 og 2011. Fjár-
hæð lánanna er nánast sú sama að
raunvirði, raunvextir þeir sömu og
endurgreiðslutími jafn langur. Mán-
aðarleg afborgun af láninu sem tekið
er í ársbyrjun 2009 er 50 þúsund
krónur á verðlagi þess tíma. Mán-
aðarleg greiðslubyrði tveimur árum
síðar hefur hækkað í 54.259 krónur
vegna verðbólgu. Það er jafnt mán-
aðarlegri greiðslu lánsins sem tekið
er í ársbyrjun 2011. Mánaðarleg
greiðsla af lánunum verður jöfn út
líftíma þeirra, en síðasta greiðsla
lánsins sem tekið var í byrjun árs
2009 fer fram í janúar 2049 og loka-
greiðsla lánsins sem tekið var í árs-
byrjun 2011 verður í janúar 2051.
Greiðsluáætlanir lánanna sem
miðast við verðbólgu síðustu tólf
mánaða þegar lánin eru tekin (og
eru því réttar í skilningi EFTA-
dómstólsins) eru afar ólíkar. Sam-
kvæmt slíkri greiðsluáætlun þarf í
janúar 2015 að greiða 139.148 krón-
ur af láninu sem tekið var 2009, en
aðeins 58.273 krónur af láninu sem
tekið var 2011. Samt vitum við að
greiðslurnar verða í raun og veru
nákvæmlega jafn háar eða tæplega
63 þúsund krónur. Samkvæmt
greiðsluáætlununum sem miðast við
liðna verðbólgu á lántökudegi verður
lokagreiðsla lánsins frá 2009 næst-
um því 46 milljónir króna (nánar til-
tekið 45.957.624). Í sama mánuði á
samkvæmt greiðsluáætlun lánsins
frá 2011 að greiða af því 106.879
krónur. Þetta er 430-faldur munur.
Við vitum að þetta eru gagnslausar
„upplýsingar“ og að í janúar 2049
verður greiðsla af báðum lánunum
jafn há.
Betri upplýsingar
ef verðlag er fast
Óvissu um verðmæti
endurgreiðslnanna er eytt með því
að færa allar fjárhæðir lánasamn-
ings sem tengdar eru þróun verð-
lags á fast verð (þ.e. miðað er við
óbreytt verðlag, sem er það sama og
að birta fjárhæðir miðað við 0%
verðbólgu).
Samanburður á fjárhæðum sem
falla til yfir langan tíma er villandi
og getur leitt til illa grundaðra
ákvarðana. Misskilningurinn sem
felst í því að króna í dag og króna
eftir 5 ár eða 25 ár eða 40 ár séu
samanburðarhæfar er vel þekktur
og hefur verið kallaður peningaglýja
(e. money illusion). Niðurstaða
EFTA-dómstólsins um að það sé
betra að veita upplýsingar um end-
urgreiðslur verðtryggðra lána í
krónutölum hvers árs miðað við
þekkt verðbólgustig á lántökudegi
frekar en að birta allan greiðslufer-
ilinn á föstu verði byggist á þessum
misskilningi. Að halda því fram að
það felist betri upplýsingar í ferli
fjárhæða þar sem virði hverrar
greiðslu er óþekkt en í greiðsluferli
sem birtur er á föstu verði er jafn
rangt og að halda því fram að tveir
plús tveir séu fimm.
Eftir Lúðvík
Elíasson
» Greiðsluáætlanir
langra lána miðað
við liðna verðbólgu eru
gagnslausar en áætlanir
á föstu verði gefa upp-
lýsingar um greiðslu-
byrði og virði greiðslna.
Lúðvík Elíasson
Höfundur er hagfræðingur hjá Seðla-
banka Íslands. Skoðanir sem koma
fram í greininni eru höfundar og
þurfa ekki að endurspegla skoðanir
Seðlabankans.
Peningaglýja par excellence
Jólasprell Þessir krakkar í Kringlunni brugðu á leik fyrir ljósmyndara.
Ómar
Skólaganga ís-
lenskra barna frá
byrjun grunnskóla til
loka framhaldsskóla
tekur 14 ár á meðan
sambærileg skóla-
ganga í nágranna-
löndum tekur að
meðaltali 12 eða 13
ár. Réttilega hefur
verið spurt að því hvort á skil-
virkni skorti í íslensku skólakerfi
og hvernig sé hægt að bæta úr því.
Tillaga menntamálaráðherra er að
stytta skuli framhaldsskólastigið
úr fjórum árum í þrjú. Framhalds-
skólunum sjálfum er nú fyr-
irskipað að endurskipuleggja nám-
ið með þetta í huga og hefur
aukaviku verið bætt við kennsluár-
ið til að vega upp fjórða námsárið
sem er skorið niður. Þetta þýðir að
í stað fjórða ársins skulu koma
þrjár vikur.
Hvaða áhrif hefur þetta á
menntunarstig þeirra sem útskrif-
ast úr framhaldsskólum á Íslandi?
Svarið hlýtur að vera einfalt: Hluti
menntunarinnar er höggvinn af og
hverfur úr skólakerfinu. Í stað
þess að fá aukna menntun á styttri
tíma munu íslenskir nemendur ein-
faldlega læra minna. Í aðgerðinni
felast engar úrbætur hvorki á
verknámi né bóknámi.
Slíkur niðurskurður menntunar
er ekki aðgerð sem hægt er að
kenna við marga mennta-
málaráðherra í sögu landsins. Þó
er til alþekkt sögulegt fordæmi
Jónasar Jónssonar frá Hriflu sem
1928 skar Menntaskólann í
Reykjavík gróflega niður með því
að takmarka inntöku nemenda,
segja kennurum upp og loka skól-
anum fyrir efnaminni nemendum
með skólagjöldum.
Athyglisvert er nú að bæði elsti
bekkjarkerfisskólinn, MR, og elsti
áfangakerfisskólinn, MH, hafa lýst
yfir áhyggjum af fyrirhugaðri
skerðingu námsins.
Á sama tíma hefur Háskóli Ís-
lands gefist þannig upp á gæðum
náms í framhaldsskólum að í
fyrsta skipti í sögu landsins breið-
ast formleg inntökupróf – í þeim
greinum sem kenna bar til fulls í
framhaldsskólum – eins og eldur í
sinu um háskóladeildir. Hefur
menntamálaráðherra engar
áhyggjur af því að slíkur tvíverkn-
aður sé óskilvirkur og dýrkeyptur?
Á sama tíma sýna tölur frá
menntamálaráðuneytinu sjálfu að
einungis 44% innritaðra nýnema
ljúka framhaldsskólanámi á til-
settum tíma, sem að jafnaði er á
fjórum árum. Ástæður brottfalls
eru af ýmsum toga, en skv. skýrslu
menntamálaráðuneytis um brott-
fall á vorönn 2013 stóðust 25%
brottfallsnemenda ekki kröfur um
mætingaskyldu og 6% var vikið úr
skóla vegna brota á skólareglum.
Andleg og líkamleg veikindi settu
strik í reikninginn hjá 17% brott-
fallsnemenda. Hefur mennta-
málaráðherra engar áhyggjur af
því að aðgerðin geri ekkert fyrir
þessa nemendur?
Af hverju má stytting námstíma
til stúdentsprófs ekki ná til grunn-
skólans? Samkvæmt lögum nr. 92/
2008, um framhaldsskóla, er nám á
framhaldsskólastigi skipulagt sem
framhald náms á grunnskólastigi.
Hlutverk framhaldsskóla er skil-
greint í lögunum í annarri grein.
Þar segir m.a.: „Framhaldsskólar
sinna miðlun þekkingar og þjálfun
nemenda þannig að þeir öðlist
færni til að gegna sérhæfðum
störfum og hafi forsendur til að
sækja sér frekari menntun.“
Forsendur til að sækja sér frek-
ari menntun eftir framhaldsskól-
ann felast í því að hafa nægilega
margar einingar á stúdents-
skírteininu til að geta sótt um há-
skóla, hérlendis eða erlendis. Svig-
rúm til að bæta við sig
aukaeiningum í framhaldsskóla
þarf að vera fyrir hendi, sér-
staklega fyrir þá sem hyggja á
nám erlendis. Fyrirhuguð stytting
þrengir og jafnvel útilokar mögu-
leika íslenskra stúdenta til þess,
sér í lagi þegar sótt er um skóla-
vist í erlendum háskólum. Það hef-
ur verið staðfest af skóla-
yfirvöldum t.d. í Danmörku. Því
verður ekki trúað að vilji íslenskra
menntamálayfirvalda standi til
þess að íslenskir námsmenn geti
einungis sótt sér framhaldsnám á
Íslandi.
Athyglisvert er fyrir
menntamálaráðherra Sjálfstæð-
isflokksins að athuga að í lands-
fundarályktun allsherjarnefndar og
menntanefndar Sjálfstæðisflokks-
ins segir m.a.: „Mikilvægt er að
gefa nemendum tækifæri til að út-
skrifast úr námi með fjölbreyttari
hætti en nú er gert, til dæmis með
aukinni stigskiptingu náms þar
sem ákveðnum áfanga er náð í lok
hvers stigs.“ Þetta fellur mjög vel
að hugmyndum sem rektor
Menntaskólans í Reykjavík hefur
lagt fram varðandi inntöku grunn-
skólanema eftir 9. bekk í mennta-
skólann – aðferð sem mjög góð
reynsla er af bæði norðan heiða og
sunnan. Illskiljanlegt er að
menntamálaráðherra skuli ekki
taka slíkum tillögum fagnandi – þó
ekki væri nema vegna þess að slíkt
myndi fela í sér sparnað fyrir
skattborgara og aukna menntun
nemenda. Grunnskólanemi kostar
samfélagið töluvert meira en
menntaskólanemi í bóknámi.
Miðstýringarhugmyndir sem
eiga að steypa alla framhaldsskóla
í sama mót mega ekki takmarka
sjálfstæði einstakra framhalds-
skóla til að þróa eigin námskrár og
bjóða nemendum upp á skýrt val.
Leyfum mismunandi skólum að
halda sérstöðu sinni og metum að
verðleikum góðan árangur. Það
hefur reynst farsælast að einbeita
sér að úrbótum þar sem þeirra er
þörf, en láta það sem vel hefur
gengið í friði. Slíkt á sérstaklega
við um hugmyndir um styttingu
framhaldsskólans án nánari skoð-
unar á heildarskipulagi skólagöngu
frá byrjun til stúdentsprófs.
Eftir Kristínu
Heimisdóttur og
Kristrúnu Heim-
isdóttur
»Hluti menntunar-
innar er höggvinn af
og hverfur úr skólakerf-
inu. Í stað þess að fá
aukna menntun á styttri
tíma munu íslenskir
nemendur læra minna.
Kristrún Heimisdóttir
Kristín Heimisdóttir er tannlæknir
og Kristrún Heimisdóttir er lögfræð-
ingur. Þær eru báðar í stjórn Holl-
vinafélags MR.
Er Hriflu-Jónas genginn aftur?
Kristín Heimisdóttir