Skessuhorn - 03.12.2014, Blaðsíða 21

21MIÐVIKUDAGUR 3. DESEMBER 2014
Nú brá svo við þegar smalað var
á Ströndinni um haustið að fjár-
heimtur voru með eindæmum góð-
ar og margir kollheimtu sem var
óheyrt. Engrar kindar var saknað í
Dal og dilkar vænir af fjalli. Sláturs-
uða sem fyrrum í gamla útieldhús-
inu og kerlingarnar í ham við slát-
urgerðina. Mór og surtarbrandur
undir pottinum sem var afgamall
og með stimpli einhvers Kristjáns
kóngs sem ríkt hafði í Danmörku
á 17. öld.
Þarna stóð Jóreiður háöldruð
og orðin rjóð af gufunni. Bætti á
vatni eftir því sem sauð upp úr og
smakkaði til saltið. Voru nefni-
lega engir takkar á hlóðunum þar
sem hægt var að auka eða minnka
suðuna eins og á rafmagnseldavél-
um sem fólkið á Ströndinni hafði
spurnir af fyrir sunnan. Jóreiður
stakk í keppina með prjóni svo þeir
ekki spryngju og örlitið gubbaðist
út úr götunum og kom froða ofan á
soðvatnið. Þegar henni fannst nóg
soðið færði hún upp úr á Stórafat-
ið og bar slátrið fussandi inn í bæ.
Keimur af slátrinu fyllti hvern krók
og kima í eldhúsinu þar sem fólk-
ið mataðist og vissi á framhaldslíf
þann veturinn.
Tími aska og sjálfskeiðunga var
að líða undir lok og matur var ekki
lengur skammtaður. Húsmóðir-
in hafði lagt leirtau á borðið ásamt
göfflum og hnífum. Gamalt fólk
margt hvert undi ekki vel þessum
nýja matarskikk og fannst hinsegin
að því skyldi ekki vera skammtað í
askinn sinn eins og alltaf hafði ver-
ið. Hefði dugað ágæt lega að sitja
með hann í klofinu á sér og beita
sjálfskeiðungi á átmatinn og spæni
á spónamatinn. Margir kusu að
nota sjálfskeiðung sinn flugbeittan
enn um sinn enda voru borðhníf-
arnir vita bitlausir og alls ekki hægt
að brýna þá. Aðalatriðið var þó að
hesthúsa slátrið, bæði blóð og lifr-
arpylsu, á meðan það var nýtt og
ganga þannig í að fita sig fyrir vet-
urinn sem enginn vissi hvað bæri í
skauti sér. Kannski yrði þetta Lurk-
ur eða Píningsvetur jafnvel Eymd-
arár. Hver vissi það, þeir höfðu
svo sem ekki gert boð á undan sér
þeir verstu. Og varla færu menn að
heimta gjafakorn af kónginum þeg-
ar komið var fram á 20. öld, þjóð-
in orðin frjáls og fullvalda og ekki
lengur upp á neinn kóng að kássast
með eitt eða annað.
Keppirnir hvíldu bústnir og
sællegir á fatinu og enginn hafði
sprungið hjá gömlu konunni. Sást
gegnum vambirnar hvað var blóð
og hvað var lifrarpylsa. Og þótt
einhverjum þætti lifrarpylsan betri
en blóðið var illa séð að velja bara
annað. Gömul þjóðtrú að sultur
yrði ekki í búi ef fólkið æti eitthvað
af öllu. Drengnum í Dal fannst lifr-
arpylsan smakkast betur og amma
hans skar fyrir hann enda af væn-
um kepp. Til að þóknast henni og
þjóðtrúnni bað hann jafnframt um
sneið af blóði. Kartöflur og rófur
voru soðnar með slátrinu.Talið að
kartöflurnar á bænum væru afkom-
endur kartaflna þeirra sem Magn-
ús Ketilsson sýslumaður í Búð-
ardal á Skarðsströnd hafði rækt-
að á átjándu öld. Þær voru að vísu
ekki ættbókarfærðar, en ýmis vitni
höfðu staðfest ættarmótið á jarð-
eplunum og þær ættu uppruna sinn
að rekja til Sauðlauksdals. Gott ef
ásjóna þeirra minnti ekki ögn á séra
Björn í Sauðlauksdal. Ættarmót eða
fjárbragð voru nefnilega talin nokk-
uð óbrigðul sönnunargagn á Skarðs-
ströndinni þegar skera þurfti úr um
skyldleika manna og dýra, ekki síst
sauðkinda.
Faðir hans notaði sjálfskeiðung-
inn bæði til að skera slátrið og skræla
með kartöflurnar. Eins og fólkið
vildi ekki éta þær með híðinu af ein-
hverjum ástæðum. Drengurinn lét
sig hafa það að gleypa þær með húð
og hári. Alltaf jafn kærkomið að fá
nýtt og rjúkandi slátur og nýjar kart-
öflur hvaðan sem þær voru ættaðar
enda yrði Adam ekki lengi í paradís
með nýmetið því brátt yrði allt upp
úr súru og var svo sem ágætt líka. Á
móti slátrinu var étið tros, bútungur
og saltgrásleppa þegar kom fram á.
Bútungurinn var afvatnaður í bæjar-
læknum en grásleppan var stundum
soðin í tveimur vötnum ef hún var
mjög stæk af salti. Dilkaket var ekki á
borðum í Dal því það var allt til frá-
lags þótt verðið væri smánarlegt.
Bóndinn var að rembast við að
kaupa kotið af lénsveldinu gamla á
Barði og ekkert stóð út af. Vaninn
að slátra geldrollu fyrir jólin og þótti
hátíðarmatur. Gamlir hrútar fóru í
reyk og stundum hafði verið skellt
undan og reykt sauðaket í jólamat-
inn og þótti eiginlega ofdirfð. Nú
var farið að reykja í sérstökum reyk-
kofa þar sem hlóðaeldhúsið var bara
nýtt við sérstök tækifæri eins og slát-
ursuðu.
Þau kjömsuðu á blessuðu slátrinu
og amma hans saug tannlítil úr vömb-
unum ef henni fannst ekki nógu vel
að unnið. Eiginlega var fyrsta sláturs-
uðan heilmikil hátíð og eins og upp-
takurinn að næringunni næsta matar-
árið og hvernig til tækist. Faðir hans
var samt eitthvað annars hugar og
skar sig í fingurinn með bannsettum
kutanum. Það var honum ólíkt og
benti til þess að hann væri ekki all-
ur við matborðið. Amman kom með
rýju og batt um fingur sonar síns svo
ekki blæddi út í matinn. Hún var
fljót til og hafði ætíð verið frá á fæti
og fylgin sér við hvaðeina. Kölluð
þriggja gusu kona við rakstur og rak-
aði þrjá sláttumenn í rass.
Bóndinn settist aftur að blóðinu
og skar aðra sneið ásamt lifrarpylsu
og gleypti í sig matinn án þess að
segja orð. Var meira að segja hættur
að skræla kartöfurnar úr Sauðlauks-
dal. Tók svo til orða:
Hræddur um að við verðum að
yfirgefa jörðina ef það verður sýkn-
að. Þá má búast við að það telji sér
heimilt að halda uppteknum hætti
og verður ólíft í nágrenninu sem eft-
ir er. Veit að þetta eru stór orð en
ég er bara kominn á tamp. Þetta var
fyrsta opinbera yfirlýsing föður hans
um styrjöldina á Ströndinni. Aldrei
hafði hann ýjað að því einu orði við
son sinn eins og honum kæmi það
ekki við. Varla til að hlífa drengn-
um heldur bara að það tíðkaðist ekki
að blanda neinum og síst börnum í
svoleiðis málefni. En nú var Alexíus
bóndi bara kominn á tamp eins og
hann kallaði það og orðið var laust í
eldhúsinu. Illur fengur þvældist út úr
ömmunni, húsfreyja lagði ekki orð í
belg eins og hún hafði verið alin upp
við og bar sig til við að vaska upp og
ganga frá leirtauinu.
Bárust nú tíðindi vestur þegar ár
var liðið frá innbrotinu í kaupfélagið.
Hæstiréttur sat á rökstólum og allt í
óvissu um niðurstöður. Þeir voru víst
ekki undir neinu agavaldi þeir háu
herrar í hæstarétti sem truttaði þá
áfram. Tækju sinn tíma að fara yfir
rollutalið og telja melísinn og kaffi-
baunirnar úr kaupfélaginu ef að lík-
um léti.
Heyfengur við Breiðafjörð hafði
verið með skásta móti þettasumar og
þurrkvandir menn í essinu sínu yfir
góðum heyjum. Dilkar af fjalli voru
í meðallagi eins og jafnan í þurrka-
sumrum. Verð á keti var enn þá lágt
eins og á öðrum afurðum í krepp-
unni og menn reyndu samt held-
ur að fjölga. Ullin gerði svolítið og
reynt að fara vel með hana. Þau í Dal
höfðu staðið í skilum með afgjöld af
jörðinni, 40 lambsfóðrum, en útlit-
ið var svo sem ekki gott. Þótt dreng-
urinn væri ekki nema tólf ára var
honum afkoma fjölskyldunnar ofar-
lega í sinni og reyndi að létta undir
af fremsta megni. Það hétu afkomu-
áhyggjur.
Hann hefði getað fæðst til verri að-
stæðna, alltaf nóg að bíta og brenna
þótt fæðan væri einhæf. Var reynd-
ar alltaf látinn ganga í druslum og á
gúmmítúttum og fyrirvarð sig fyrir
útganginn. Skyldi nú fara í skólann
í haust sem ekki var lengur farskóli
og kveið fyrir að koma eins og ein-
hver leppalúði á vettvang. Fengi lík-
lega ekki sæmilegan klæðnað fyrr en
hann gengi fyrir gafl.
Foreldrar hans voru ekki útslátt-
arsamir, jörðin skyldi ganga fyr-
ir öllu. Var því ekki beint búhnykk-
ur að vanta tíu gemlinga á hausti og
faðir hans þögull sem gröfin um ör-
lög sauðkindanna. Hann var norð-
an af Ströndum kominn af fátæku
en bjargálna fólki og hlutskipti hans
vinnumennska og þrældómur. Syni
hans fannst hann harðlyndur og
botnaði ekki í hvössu aðkalli við fólk
og fénað. Skildi það ögn seinna að
baráttan fyrir brauðinu hafði verið
upp á líf og dauða. Átti aldrei fyrir
að liggja að erfa eitthvert óðal feðr-
anna, hafði á ekkert annað að treysta
en mátt sinn og megin og að halda
heilsu. Því varð hann drengnum
nokkur fyrirmynd að stunda aflraun-
ir og komast frá erfiðum verkum án
þess að æmta, enda var stráksi bráð-
þroska og sterkur eftir aldri. Búskap-
urinn var í rígföstum skorðum og
engin áhætta tekin að breyta neinu
til eða frá.
Sauðsvartur almúginn sem stritaði
í sveita síns andlitis eins og fólkið á
Ströndinni gaf sér allajafna ekki tíma
fyrir mikinn bóklestur. Samt var það
svo að í einstaka unglingi blundaði
fýsnin til fróðleiks og skrifta. Virt-
ist svo með drenginn í Dal sem brátt
yrði unglingur. Sú viðleitni var köll-
uð forvitni og hnýsni og varla góðs
viti því ekki varð bókvitið í askana
látið, það var enn óumdeilt.
Drengurinn las allt sem hann kom
höndum yfir, meira að segja hafði
hann snapað uppi bækur eftir Hall-
dór nokkurn Kiljan sem bændur létu
hunda sína heita í höfuðið á í virð-
ingarskyni. Amma hans fussaði yfir
þeim bókmenntum og án þess að
hafa lesið þær svo vitnum yrði við-
komið. Hann vissi að við Breiða-
fjörð hafði gerst mikil saga sem hann
þyrsti í að kynnast. Amma hans hafði
svo sem innbyrt heilmargt á sinn
hátt. Hafði verið heyrnar- og sjónar-
vottur atburða í tæplega hundrað ár.
Vissi undan og ofan af deilum höfð-
ingja og hafði fylgst með almennri
hnignun og stöðnun samfélagsins
um leið og nútíminn hafði riðið
hjá garði á veglausri Ströndinni.
Því var það drengnum ákveðin
hugsvölun þegar amma hans bað
hann að afrita pjötlurnar frá Frið-
riki Eggerz eins og hún orðaði það
og fyrir honum opnuðust duldir
heimar. En hvergi kom drengur-
inn þó auga á jafn skýlaust ofbeldi
sem fjölskylda hans og nágrann-
ar höfðu mátt þola í yfir tuttugu
ár. Heldur voru þetta einlæg mála-
ferli, meira að segja deilur um það
milli prófasts og þeirra feðga séra
Eggerts á Ballará og Friðriks sonar
hans hvort þeir hefðu neitað að af-
henda prófasti lykilinn að kirkjunni
í Búðardal á Skarðsströnd á með-
an hún hékk uppi. Sú þræta end-
aði fyrir hæstarétti í Kaupmanna-
höfn með fullum sigri þeirra Ball-
arárfeðga þar sem aldrei sannaðist
að þeir hefðu beinlínis neitað pró-
fasti um lykilinn þegar hann kom
óforvarendis að visitera kirkjuna.
Þetta var skemmtan manna í fá-
sinninu á 19. öld. Þótt undirtónn-
inn hafi verið alvarlegur og séra
Friðrik þungur á bárunni sýndist
stráksa hann vera mikill húmoristi
og stríðnisgoggur.
Fann svo texta úr marhálminu
hjá ömmu hans frásögn af því þeg-
ar ekkjan Sigþrúður, tengdamóð-
ir Friðriks, fór frá Svarfhóli í Staf-
holtstungum þar sem hún hafði
búið. Þá stillti Friðrik hlandkollun-
um á heimilinu upp í bæjardyrum
og læsti svo bænum. Þegar bæjar-
ins var vitjað misseri síðar höfðu
Tungnamenn lagt sig niður við að
stela öllum hlandkollunum. Sagði
Friðrik þetta til marks um ómerki-
legheit Borgfirðinga sem hann
hafði alltaf illan bifur á.
Ekki laust við að samanburð-
ur við þessa fyrritíma karla hafi
smækkað þá núlifandi ærið. Þeir
voru skítugir og loðnir með tób-
akstaumana niður á bringu. Töl-
uðu vart um annað en rollur og
heyskap af þessum túnkrögum
sínum sem ekkert voru og skita
var uppáhaldsumræðuefni þeirra.
Hefði nú ekki veitt af að fá þúf-
nabanann á Ströndina og láta hann
tæta niður kargann kringum kot-
in þeirra og sá í. Nei, heldur vildu
þeir berja á honum með þessum
bitlausu fornaldarverkfærum og
urðu að nota rekjuna á nóttunni
hálfsofandi og alsofandi. Notuð-
ust flestir við búmannsklukkuna en
ekki símaklukkuna sem mældi hinn
opinbera tíma landsmanna. Trúðu
að Torfaljáirnir væru endimörk
allra framfara í landbúnaði og ekki
meira um það.
Haustmyrkur lögðust nú á við
Breiðafjörð sem annars staðar og
fylgjur og fyrirboðar fóru að láta
á sér kræla. Myrkhræðsla var enn
landlæg og fólk sá draug í hverju
horni. Eftir að bílaöld gekk í garð
þurfti fólk að vera fljótt að skella
aftur þegar farið var milli lands-
hluta svo fylgjurnar slæddust ekki
með. Fylgjum fannst jafngaman að
sitja í bílum og þeim var illa við sjó-
ferðir. Kom reyndar ekki að sök á
Ströndinni þar sem engir vegir fyr-
irfundust og enginn bíll að troða
sér inn í. Því héldu fylgjur sig ein-
att heimafyrir og fóru í hæsta lagi á
milli bæja.
Kafli úr bókinni Illur fengur eftir Finnboga Hermannsson
www.skessuhorn.is
Á þriðja þúsund síður af efni á ári – um 160.000 fréttir, tilkynningar, greinar og annað efni af Vesturlandi
Þetta allt færðu í Skessuhorni – hvergi annars staðar
Ertu nokkuð að missa af? Ertu áskrifandi?
Áskriftarsíminn er 433-5500 og á heimasiðunni: www.skessuhorn.is