Læknablaðið - 15.09.2005, Side 61

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 179
Nokkur orð um sár
Frá starfsmanni lyfjafyrirtækis barst fyrirspurn
um tiltekna tegund sárs. Af því tilefni var farið
yfir ýmis heiti sem notuð hafa verið um sár. í
Samheitaorðabókinni eru heitin: áverki, ben, bor,
kaun, meiðsl, skeina, særi, und. í íslenskri orða-
bók Eddu er nafnorðið sár sagt merkja 1. (opið)
meiðsli, ben, und, áverki. 2. brotflötur. I ritmáls-
safni Orðabókar Háskólans má sjá að orðið sár er
gamalt og er upphaflega ýmist stafsett sár, sar eða
saar. Mörg notkunardæmin eru býsna skemmtileg.
í ritum Lærdómslistafélagsins frá síðari hluta hluta
18. aldar segir til dæmis: Sár innibera svovel undir
(vulnera) sem kaun (ulcera). Fram kemur enn
fremur að orðið sár hefur verið notað um brotfleti
á dauðum hlutum, svo sem á steinum eða bergi,
og jafnvel um skurðfleti, svo sem á kökusneiðum
og kjötbitum. Samkvæmt hinni miklu orðabók
Websters er enska orðið sore talið eiga uppruna í
fornensku orði, sár, en það er sett í tengsl við forn-
íslenska heitið sár.
Wound
Enska orðið wound er notað um sár sem verða til
við áverka þegar yfirborð húðar eða slímhúðar
er stungið, skorið eða rifið. Það er af sama stofni
og íslenska heitið und. Latneska heitið er vuln-
us. íðorðasafn lækna tilgreinir sár og særi. Þegar
mikillar nákvæmi er krafist væri heppilegt að nota
yfirheitið áverkasár. Slík sár má svo auðveld-
lega aðgreina með sértækum íslenskum heitum í
samræmi við tegund áverka, stungusár (puncture
wound, stab wound), skotsár (gunshot wound),
skurðsár (cut, incised wound), rifið sár (lacerated
wound), marið sár (contused wound), opið sár
(open wound) og afrifusár (avulsed wound).
Ulcer
Enska heitið ulcer er dregið af latneska heitinu
uicus. Iðorðasafn lækna skilgreinir fyrirbærið
þannig að um sé að ræða löskun á yfirborði húðar
eða slímu vegna vefjataps, oft samfara bólgu.
Læknisfræðiorðabók Stedmans er þó enn nákvæm-
ari: meinsemd í yfirborði Iiúðar eða slímhúðar sem
stafar af yfirborðslœgu vefjatapi, oftast með bólgu.
íðorðasafn lækna tilgreinir sömu íslensku heitin sár,
særi. Það er á vissan hátt óheppilegt að geta ekki
aðgreint þess konar sár frá áverkasári með stuttu og
einföldu heiti. Af nothæfum samsettum heitum má
þó nefna drepsár og bólgusár. Sértæk sáraheiti eru
mörg. Af þeim má nefna magusár (ulcus ventriculi),
ætisár (ulcus pepticum, sjá pistil nr. 60, Læknablaðið
1995; 81: 498), legusár (ulcus decubitus), leggsár
(ulcus cruris), ofholdgunarsár (exuberant ulcer)
og sprungið sár (ulcus perforans). Rétt er að vekja
athygli á því að íðorðasafn lækna hefur ekki kosið
fulla samræmingu í íslensku heitunum þannig að í
stað ulcus kemur ýmist sár, sœri eða fleiður: glæru-
fleiður (ulcus corneae), linsæri (ulcus molle), skrið-
sár (ulcus serpens). Margir latínugránar telja að ulc-
eration sé heiti sem eigi við um þann feril sem leiðir
til þess að sár myndast, en ekki um sárið sjálft.
Erosion
Þetta orð á sér áhugaverðan uppruna. Það er
myndað af forskeytinu ex- og latnesku sögninni
rodere, að naga, og er því skylt enska nafnorðinu
rodent, nagdýr. Orðrétt þýðing á erosion gæti því
verið útnögun. íðorðasafn lækna birtir þýðingarn-
ar fieiður og sœri. Grunnt sár til orðið við áverka
eða bólgu. Undirritaður hefur notað heitið grunn-
særi um þetta fyrirbæri.
Kvensjúkdómalæknar hafa hins vegar notað heit-
ið erosion um sérstakt fyrirbæri í leghálsi þar sem
tunga af stuðlaþekju úr innhálsi hefur skriðið niður
í úthálsinn og komið í stað flöguþekjunnar sem
þar á að vera. Svæðið getur verið rautt og hrjúft,
en eiginlegt sár hefur ekki myndast. Tannlæknar
hafa svo notað heitið erosion um eyðingu tanna af
völdum efna og jafnvel um tannslit vegna hlutrænna
áverka.
Húðrof
Ýmsir læknar hafa kvartað undan því að orðið
húðrof sé í vaxandi mæli notað á sjúkrastofnunum
í staðinn fyrir húðsár eða sár í húð. Lausleg leit á
netinu leiddi í ljós að orðið kemur fyrir í lögum um
hollustuhætti og mengunarvarnir nr. 7 frá 1998,
þar sem fjallað er um starfsleyfi fyrir tiltekinn at-
vinnurekstur og þá sérstaklega hvers konar snyrti-
stofur þar sem húðgötun eða húðrof fer fram.
Undirritaður getur ekki lagst gegn þessari notkun.
Vísað er mjög almennt í snyrtiaðgerðir, sem geta
haft það í för með sér að húð rofni. Annað dæmi
fannst á netinu: [bakteríur] geta einnig verið í hálsi
og á órofinni húð án þess að gefa nokkur einkenni
þaðan. Sýkingin nœr oftast fótfestu eftir minni hátt-
ar húðrof. Þarna er lögð áhersla á að rof í húð eða
slímhúð getur verið uppspretta sýkingar. Hvorki
er vísað sérstaklega í áverka- eða drepsár heldur
að hvers kyns húðrof auki hættu á að sýklar nái
fótfestu í líkamsvef. Ekki er hægt að leggjast gegn
orðanotkun af þessu tagi. þegar orðið er notað sem
almennt og ósértækt samheiti. Hins vegar virðist
engin þörf á því að nota orðið húðrof þegar vísað
er til vel þekktra meinsemda, sem augljóslega falla
undir samheitið sár.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2005/91 697