Læknablaðið - 15.01.2006, Blaðsíða 22

FRÆÐIGREINAR / HRINGORMAR
Einfaldasta gerðin er oftast tiltölulega meinlaus
sýking í meltingarvegi en í þeim tilvikum ná
lirfurnar ekki að bora sig inn í slímhimnu melt-
ingarvegar og festa sig þar heldur flakka um melt-
ingarveginn. Oft berast lirfurnar rétta boðleið út
úr líkamanum en stundum skríða þær upp í kok
og orsaka á leiðinni kitlandi tilfinningu sem sumir
hafa líka lýst eins og náladofa. Oftast verður lirf-
anna ekki vart fyrr en þær eru komnar langleiðina
upp í kok. Vitað er um tilvik þar sem slíkt gerð-
ist 50 mínútum eftir smitun en lengsti tími sem
vitað er að hefur liðið voru tvær vikur (6). I næstu
gerð sýkingar taka hringormalirfur sér bólfestu
í vegg magans. Slíkum sýkingum fylgir maga-
bólga og einkenni sem minna á magasár. Margir
þjást ennfremur af ógleði, uppköstum, stöðugri
hungurtilfinningu og kviðverkjum. Yfirleitt koma
einkennin fram innan 12 klukkustunda frá smit-
un. Priðja sýkingargerðin er smil í kviðarholi og
er það jafnan talið alvarlegast. I þessum tilvikum
hafa lirfurnar annaðhvort búið um sig í þarmavegg
eða farið í gegnum þarmana yfir í kviðarhol eða í
líffæri, svo sem lifur, gallblöðru eða eitla. Anisakis
simplex veldur mun oftar sýkingum í kviðarholi
og maga en Pseudolerranova decipiens sem aftur
á móti er oftast á ferðinni þegar lirfur skríða upp
í kok. Sýkingar eru því yfirleitt alvarlegri þegar
fyrrnefnda tegundin á í hlut þótt á því séu stundum
undantekningar (1-6).
Anisakis simplex, Contracaecum osculatum,
Phocascaris cystophorae og Pseudoterranova dec-
ipiens eru sníkjuþráðormar (Nematoda) af ættinni
Anisakidae sem lifa fullorðnir í maga villtra sjáv-
arspendýra hér við land. Allar eru tegundirnar al-
gengar (7-9). Fyrstnefnda tegundin nær svo til ein-
göngu að verða kynþroska í tannhvölum og er þess
vegna oft nefnd hvalormur en ókynþroska lirfur
sjást einnig oft í selum. Stundum er hún kölluð síld-
arormur vegna þess hversu algengar lirfurnar geta
verið í uppsjávarfiskum. Hinar ormategundirnar
þrjár lifa aftur á móti fullorðnar í maga landsela og
útsela hér við land en finnast einnig í flökkuselum.
Ein þeirra; Pseudoterranova decipiens er ýmist
kölluð sel- eða þorskormur vegna þess hversu al-
geng tegundin er í þessum hýslum hér við land.
Hinar hafa ekki hlotið nafn (4, 7-9).
Lífsferli hringorma er skipt í fimm stig (1-4).
Kynþroska ormar eru á fimmta stigi í maga sjáv-
arspendýra og þar verpa þeir eggjum sem berast út
í sjóinn með saur lokahýslanna. Eggin eru étin af
krabbadýrum sem eru millihýslar í lífsferlinum og
við þrenn hamskipti þroskast lirfurnar og stækka.
Éti fiskur krabbadýr með þroskaðri þriðja stigs
lirfu, sem jafnframt er smithæfa stigið í lífsferlin-
um, tekur lirfan sér bólfestu upprúlluð í fiskinum
án þess þó að þroskast frekar. Fiskur gegnir því
fyrst og fremst dreifingarhlutverki í lífsferlinum
og er þess vegna oft nefndur burðarhýsill. A þriðja
stigi eru lirfur anisakid orma 2-4 sm langar og
komnar með gadda bæði á fram- og afturenda sem
auðvelda þeim að rjúfa sér braut á flakki í gegnum
vefi. I náttúrulegum lokahýsli sem étið hefur hring-
ormasmitaðan fisk þroskast lirfur í maganum yfir á
4. stig á nokkrum dögum og eftir ein hamskipti til
viðbótar hafa þær orðið að fullorðnum karl- eða
kvenormum. Eftir mökun fara kvendýrin að verpa
eggjum og hringrásinni er lokið. Fullorðnir ormar
eru með framendann niðurgrafinn í slímhimnu
magans og lifa í 3-7 vikur. A þeim tíma fer fram
gífurleg eggjaframleiðsla en áætlað hefur verið að
hver kvenormur geti daglega verpt um 7500 eggj-
um (4, 10,11).
Uppsjávarfiskar sem lifa einkum á krabbasvifi
eins og ljósátu eða rauðátu sýkjast nær eingöngu
af Anisakis simplex en fiskar sem lifa á krabba-
dýrum niðri við botn smitast fyrst og fremst af
Pseudoterranova decipiens. Þetta ræðst fyrst og
fremst af mismunandi eðlisþyngd eggjanna sem
ákvarðar hvort þau svífa í sjónum eða falla til
botns (10). Þroskatími lirfa í krabbadýrum fer
eftir hitastigi og getur tekið allt að fjóra mánuði
við 1,7°C en gengur mun hraðar þar sem sjór er
hlýr(ll).
Mönnum stafar sjaldnast hætta af Contracaecum
og Phocascaris lirfum vegna þess að þær taka sér
bólfestu í líffærum í líkamsholi fisksins en leita
ekki út í fiskholdið eins og Anisakis simplex og
Pseudoterranova decipiens lirfurnar gera (4). Eins
og við er að búast er algengast að finna Anisakis
hringorma í uppsjávarfiskum eins loðnu, síld eða
makríl en Pseudoterranova hringormar eru al-
gengir í botnfiskum. Ránfiskar eins og þorskur
sem bæði lifa á botn- og uppsjávarfiskum safna
í sig öllum tegundum hringorma (7-9) því þriðja
stigs lirfur úr bráðinni bora sig út úr maga þorsks-
ins og enda sumar úti í fiskholdinu. Því fjölgar
hringormum í ránfiskum smám saman eftir því
sem þeir eldast. Steinbítur er botnfiskur sem lifir
þar á hryggleysingjum. Ungir steinbítar smitast af
Pseudoterranova decipiens við að éta botnkrabba-
dýr en stundum komast steinbítar í uppsjávarfiska
eins og loðnu og geta þá einnig smitast af Anisakis
simplex. Ysa, einn algengasti matfiskur Islendinga,
er oftast laus við hringormasmit af þeirri einföldu
ástæðu að hún lifir fyrst og fremst á skeldýrum sem
ekki eru millihýslar í lífsferli hringorma.
Efniviður og aðferðir
Vorið 2004 og haustið 2005 barst sitt hvor þráð-
ormurinn til rannsóknar að Tilraunastöð HÍ í
meinafræði að Keldum sem karl og kona höfðu
22 Læknablaðið 2006/92