Læknablaðið - 15.01.2007, Blaðsíða 52

UMRÆÐA & FRÉTTIR / SAGNFRÆÐI
Síra Jón Steingrímsson -
líf hans og lækningar II
Örn Bjarnason
Grein þessi (og sú
fyrri er birtist í síðasta
tölublaði) eru byggðar
á erindi sem höfund-
ur flutti á Eldmessu:
Málþingi um séra
Jón Steingrímsson og
Skaptárelda í Öskju,
2. apríl 2006, á vegum
Kirkjubæjarstofu,
Guðfræðistofnunar,
Jarðvísindastofnunar
og Sagnfræðistofnunar
Háskóla íslands, svo og
Vísindafélags íslend-
inga.
Höfundur var ritstjóri
Læknablaðsins 1976-1993.
Hann er að mestu hættur
lækningum og vinnur nú að
undirbúningi að útgáfu á
norrænum lækningahandritum
frá miðöldum og skýringum
á þeim.
52 Læknablaðið 2007/93
Sex árum eftir að Jón Steingrímsson hlaut við-
urkenningu konungs, eins og sagt var frá í síðasta
tölublaði, urðu harkaleg umskipti á stöðu hans og
högum. Síra Jón lýsir upphafi Skaftáreldanna svo:
Svo byrjast upphaf drottins tyftunar og nýrra hörmunga,
sem komu yfir mig og aðra, þó með stærri biðlund og vægð
en verðskuldað höfðum, sem eftir fylgir. 1783 þann 8. Junii á
hvítasunnuhátíð gaus hér eldur upp úr afréttarfjöllum, sem
eyðilagði land, menn og skepnur... (1)
Þarf ekki að eyða mörgum orðum á þær ægilegu
hörmungar sem yfir landið gengu og mest þó yfir
síra Jón og sóknarbörn hans, svo kunnar sem þær
eru allri þjóðinni.
Peningatökumálið
Vorið 1784 fór síra Jón fótgangandi frá Prestbakka
suður á Álftanes til fundar við Lauritz Andreas
Thodal stiftamtmann, því engan reiðskjóta var að
fá í sveitinni.Thodal afhenti prófasti hluta þess fjár
sem borizt hafði frá Danmörku til hjálpar nauð-
stöddum.
í formála að ævisögu Jóns Steingrímssonar segir
Guðbrandur Jónsson að á prófasti hafi mjög mætt
svonefnt peningatökumál, sem varð þegar Jón
Steingrímsson „af hjálparsjóði til þeirra, er orðið
höfðu fyrir tjóni af Skaftáreldinum, sem hann átti
að flytja Lýð sýslumanni Guðmundssyni, tók fé
til bjargar mönnum að austan er voru staddir á
Rangárvöllum til fjárkaupa. Auðvitað var það sem
síra Jón þarna gerði alveg hárrétt eins og á stóð,
og nú á dögum myndi honum hafa verið þakkað
tiltækið, það er að segja ef ekki hefði hlaupið
pólitík í málið. En yfirvöldunum þá fór öðruvísi
því þau tóku á þessu af fullri óskynsemi og reyndu
að auðmýkja og lægja Jón fyrir þetta svo sem unnt
var, enda þótt hann með kvittunum gerði fullnægj-
andi reikningskap ráðsmennsku sinnar með féð.
Honum gramdist sem von var og fannst vera lagt
á sig þjófsorð“ (1). Þess ber að geta að sýslumanni
var upp á lagt að útbýta fénu „milli þeirra bænda,
sem mest höfðu liðið af eldsins yfirgangi, til að
kaupa þeim gripi og kyrrsetja þá svo við jarðirnar.
Áttu þeir gripir að sækjast austur í Múlasýslu ..."
(1). En þegar síra Jón kemur að Stórólfshvoli,
berast þangað „bréf og aðrar bevísingar, að pestin
hafði og komið í Múlasýslu, og þar engin lífsbjarg-
arskepna fáanleg” (1). Síra Jón gerði Thodal að
sjálfsögðu grein fyrir ráðstöfun fjárins og Thodal
vísaði málinu til stjórnvalda í Kaupmannahöfn.
Árið 1785 tók Hans Christoffer Didrik Victor
von Levetzow kammerherra við stiftamtmanns-
embættinu af Thodal. Levetzow var fæddur árið
1754, kominn af þýzkum aðalsættum, eins og margt
stórmenna í Danmörku, og hafði framazt í hirð-
mennsku frá unga aldri. Kammerherrann fær þá
umsögn um miðja 20. öld að hann hafi verið ötull
og kappsamur og að mörgu röggsamlegt yfirvald.
Þó hafi hann komið sér heldur illa við landsmenn,
og olli því bráðlyndi hans og stórbokkaháttur, er
leiddi hann hvað eftir annað í gönur. Levetzow
hafi verið einn af þeirri tegund háttsettra embætt-
ismanna á einveldisöld, er gerði strangar kröfur
um skilyrðislausa hlýðni og auðmýkt af hálfu und-
irmanna sinna (16). Urðu ýmsir fyrir hroka hans
og yfirgangi, þeirra á meðal Hannes Finnsson, er
tók við biskupsembættinu af föður sínum, Finni
Jónssyni, árið 1785.
Síra Jón skal straffa
Jón Steingrímsson segir frá því, að „herra bisk-
up Hannes fær skrif frá cancellíinu af 25. Junii,
í hverju stiftamtmanni Levetzow og honum er
uppálagt að straffa mig fyrir upptekning og útdeil-
ing úr pakkanum. Gerir biskup þar skrif til mín af
21. Septembris 1785, að eg gefi honum skriflega til
kynna, fyndi eg mér nokkuð til forsvars eður máls-
bóta móti svo harðri áklögun” (1).
Síra Jón segir frá því að varalögmaður setti „sig
til að koma í veg fyrir sérhvað, er mér mátti mein
að verða, varaði mig við því, er honum sýndist mér
hætt, gaf mér forskriftir til eins og annars, er eg
hlaut að láta fyrir æðri menn koma, þótt fátt sjáist
hér” (1). Hér víkur síra Jón að jafnaldra sínum,
Magnúsi Ólafssyni úr Svefneyjum, varalögmanni
sunnan og austan, en Eggert bróðir hans, sem
drukknaði árið 1767, hafði gegnt embættinu áður.
Magnús var tengdasonur Finns biskups og mágur
Hannesar biskups. Hefir ekki verið ónýtt fyrir síra
Jón að eiga vináttu Magnúsar, sem enn var stóls-
haldari í Skálholti árið 1785.
Prófasturinn segist hafa afhent biskupi alla