Læknablaðið - 15.03.2009, Blaðsíða 29

FRÆÐIGREINAR
Y F I R L I T
astliðinna ára eru hlutverk ghrelins í stjórnun mat-
arlystar ekki skýr og enn ekki vitað hvaða styrkur
ghrelins fyrir eða eftir máltíð er æskilegastur. Eins
hafa tengsl milli ghrelinstyrks og seddutilfinning-
ar eða saðningar ekki sést í öllum rannsóknum.9
Fleiri efni taka þátt í langtímastjórnun á matarlyst
og má þar nefna leptín sem framleitt er í fituvef.10
Mælikvarðar á seddu, saðningu
og svengdartilfinningu
Ekki er til ein ákveðin aðferð til að meta svengd-
artilfinningu, seddu og saðningu. Mismunandi
aðferðir hafa verið notaðar til að meta skynjun
sem tengist aukinni fæðuinntöku eða hindra
hana.11 Sedda og saðning hafa auk annarra þátta
áhrif á það hvað, hversu mikið og hvenær matar
er neytt.12 Þegar matar er neytt fara af stað lífeðl-
isfræðileg ferli sem leiða til þess að við endum
máltíð. Þessi mettunartilfinning sem leiðir til þess
að við hættum að borða hefur verið kölluð saðning
(satiation), það er mettunartilfinning innan mál-
tíðar.12 Sedda (satiety) vísar til mettunartilfinningar
eftir að máltíð er lokið, milli máltíða, og getur hún
einnig haft áhrif á fæðuinntöku í næstu máltíð á
eftir.11 Þeir þættir sem stýra seddu og saðningu
og þar af leiðandi því hversu mikils matar er
neytt, verða augljóslega fyrir miklum áhrifum af
umhverfisþáttum. Þar má nefna aðgengi að mat,
skynjun eða skilvitlega þætti á borð við heilsuhug-
sjón og vanabundna matmálstíma.12'13 í töflu II má
sjá skilgreiningar helstu hugtaka sem notuð eru í
rannsóknum á matarlyst.
Aðferðafræði og spurningar sem notaðar hafa
verið við mat á seddu eru margbreytilegar og
gera það að verkum að oft á tíðum er erfitt að bera
rannsóknamiðurstöður saman. Flestar þessara
aðferða eru huglægar þar sem spurt er um til-
finningu fyrir seddu, magafylli (fullness), svengd
(hunger) og löngun til að matast (desire to eat).1417
Sjónrænn mælikvarði (Visual analoge scale; VAS)
er það tæki sem oftast verður fyrir valinu þegar
meta á huglægt mat á saðningu. Tímarammi
rannsókna er breytilegur en oftast eru gerðar
mælingar á saðningu fyrir og eftir tilraunamáltíð
og á ákveðnum tímapunktum tveimur til fjórum
klukkustundum eftir að tilraunamáltíðar er neytt.
Ef tilfinning tengd seddu er metin til dæmis í 120
mínútur eftir inntöku fæðunnar með ákveðnu
millibili er hægt að teikna graf sem fall af tíma.
Svæðið undir kúrfunni er hægt að nota til að meta
fyllingu vegna tilraunamáltíðar í samanburði við
viðmiðunarmáltíð. Til viðbótar við spumingar um
tilfinningar er oft spurt um þætti á borð við það
hvort einstaklingum þyki maturinn lystugur,15
bragðgóður, saltur eða sætur.18 í sumum rann-
Tafla II. Skilgreiningar á hugtökum sem notuö eru í rannsóknum á matartyst.
Matarlyst (appetite) Löngunin til að innbyrða mat og lýsir sér í svengd. Meltingarvegurinn, fjöldi hormóna og bæði miötaugakerfiö og sjálfvirka taugakerfið koma að stjórnun matarlystarinnar.
Fylling (fullness) Líkamleg tilfinning sem tengist útþenslu magans.
Svengd (hunger) Tilfinning sem við upplifum þegar magn glýkógens í lifrinni fellur niður fyrir ákveðinn þröskuld. Þessari tilfinningu fylgir venjulega löngunin til að borða. Tilfinningin er oftast óþeegileg, en hún á sér upptök í undirstúku heilans og er losuö gegnum viðtaka í lifur. Hungurtilfinningin vaknar venjulega þegar nokkrar klukkustundir hafa liðið frá síöustu máltíð.
Saöning (satiation) Tilfinning sem byrjar að myndast meðan á máltíð stendur og veldur því að áti lýkur.
Sedda (satiety) Tilfinningin milli máltíða sem kemur í veg fyrir að önnur máltíö hefjist strax, þar sem ekki er lengur fundið til hungurs. Þetta er ferli sem er stýrt af (ventromedial nucleus) frammiðlægum hluta undirstúku. Ýmis hormón, þá sér í lagi kólesystókínín (CCK), eru talin tengjast miðlun þessarar tilfinningar til heilans. Styrkur leptíns eykst í þessu ástandi, á meðan grelínstyrkur eykst þegar maginn er tómur. Því á sedda við sálrænu tiifinninguna fyllu eða fullnægju, frekar en líkamlegu tilfinninguna að vera útbelgdur líkamlega eftir að hafa innbyrt stóra máltíð.
sóknum er til viðbótar við spurningalista bætt
við máltíð þar sem þátttakendur borða að vild (ad
libitum), til dæmis tveimur klukkustundum eftir
tilraunamáltíð. Orkuinntaka þeirrar máltíðar er
metin og notuð sem mælikvarði á seddu, það er
að ef orkuinntaka er mikil hefur tilraunamáltíðin
framkallað litla seddu og öfugt.15/16,18 Sífellt er verið
að leita að lífeðlisfræðilegum og lífefnafræðilegum
mælikvörðum sem tengjast svengdartilfinningu,
seddu og saðningu, sem nota mætti í stað huglægs
mats í rannsóknum. Hingað til hefur ekki fundist
nægjanlega góður mælikvarði og því er enn stuðst
við huglægt mat að mestu.
Áhrif næringarefna á orkuinntöku og saðningu
Orkuþéttni matvæla (kj eða kcal/g) er talin vera
mikilvæg í stjórnun á orkuinntöku.19'20 Vatnsmagn,
innihald orkugefandi næringarefna (fitu, próteina
og kolvetna), trefjainnihald og sætuefni sem notuð
eru í stað sykurs eru allt þættir sem hafa áhrif á
orkuþéttni matvæla. Orkuþéttni fitu er meira en
tvöfalt meiri heldur en kolvetna og próteina (9
he/g samanborið við 4 he/g) og hefur fituhlut-
fall matvælis því augljóslega áhrif á orkuþéttni
þess. Með öðrum orðum gefur sama rúmmál fæðu
með hátt fituhlutfall meiri orku en sama rúmmál
fæðu með lágt fituhlutfall. Aðrar ástæður þess
að fituríkt fæði getur ýtt undir of mikla orkuinn-
töku er bragð sem eykur líkur til að fæðisins sé
neytt í miklu magni.21 Seðjandi áhrif koma seinna
fram ef bragðgóðs matar er neytt heldur en ef
matar er neytt sem þykir verri á bragðið.22 Mat
með hátt fituinnihald þarf síður að tyggja mikið
samanborið við fæðu sem inniheldur mikið magn
fæðutrefja. Þetta leiðir til þess að borðað er hraðar
LÆKNAblaðið 2009/95 1 97