Læknablaðið - 15.03.2009, Blaðsíða 7

Ólafur Ó.
Guðmundsson
olafurogiSlandspitali. is
Höfundur er
geðlæknir, barna- og
unglingageðlækningum
Landspítala
RITSTJÓRNARGREINAR
Geðheilsa og fjármálakreppa
Við mat á afleiðingum fjármálakreppunnar á geð-
heilbrigði bama og unglinga þarf að taka mið
af stöðunni fyrir kreppu. Þótt nýir áhættuþættir
hafi komið til má ekki horfa fram hjá því að vægi
annarra þátta gæti minnkað. Velta má fyrir sér
hvort breyttar aðstæður foreldra, meðal annars
styttri vinnutími og atvinnuleysi, leiði til þess
að foreldrar hafi meiri tíma til að sinna sínum
nánustu. Þannig gæti orðið jákvæð breyting á
verðmætamati og aukin samkennd skapast innan
fjölskyldna. UNICEF, Bamahjálp Sameinuðu þjóð-
anna, skilgreinir hina réttu mælingu á stöðu
þjóðar með hliðsjón af því hversu vel hún sinnir
bömum sínum, ekki síst heilsu þeirra. Árið 2007,
á toppi íslensku hagsveiflunnar, gerði UNICEF
könnun meðal 15 ára nema á Norðurlöndunum
þar sem þeir íslensku skáru sig úr, til dæmis
upplifðu 9,8% þeirra sig utanveltu í samfélaginu
(meðaltal 6,4%) og 10,3% þeirra sögðu sig einmana
(meðaltal 7,3%).’
Vitað er að uppeldi er viðkvæmt fyrir ytra
álagi, svo sem efnahagsþrengingum, atvinnuleysi
og vinnuálagi, en jafnframt að félagsleg stuðn-
ingsúrræði geta vegið að nokkru upp á móti.
Efnahagsþrengingar framkalla margskonar til-
finningaviðbrögð, svo sem sinnuleysi, þunglyndi,
reiði og ótta, sem ýta undir árekstra foreldra sín á
milli og við börn sín. Tengsl geðrænna vandamála
foreldra og slakra uppeldishátta eru vel rann-
sökuð. Þunglyndum mæðrum mistekst frekar að
hafa stjóm á bömum sínum og þunglyndir feður
eru síður styðjandi og frekar refsandi. Þannig
getur fjandsamleg ósamkvæm refsandi hegðun
foreldra aukist og styðjandi hegðun minnkað sem
getur framkallað bæði vanlíðan (kvíða, depurð) og
andfélagslega hegðun. Samspili þessa hefur verið
lýst með Fjölskyldu-Efnahags-Streitu-Líkani, FESL,
sem lýsir því hvernig fjárhagsstaða, geðheilsa og
samskipti foreldra sín á miili og við börnin verða
áhættuþáttur fyrir geðheilsu þeirra.2
I finnsku kreppunni á fyrri hluta tíunda
áratugarins fór atvinnuleysi úr 3,4% í 18%, þjóð-
arskuldir sexfölduðust, skattar, verðlag og vextir
hækkuðu. í Finnlandi er félagslega öryggisnetið
svipað og á öðrum Norðurlöndum. I rannsókn
frá 1994 var FES-líkanið notað til að meta áhrif
finnsku kreppunnar á geðheilsu bama hjá 527
fjölskyldum (móðir-faðir-barn) þar sem meðal-
aldur barnanna var 12,6 ár. Markmiðið var að
auka skilning á áhrifum efnahagserfiðleika á geð-
heilsu barna og þeim fjölskylduferlum sem þeir
tengjast. Niðurstöður hennar staðfestu að kreppan
jók virkni þeirra neikvæðu ferla sem líkanið lýsir
og að geðheilsa bamanna versnaði. Ályktað var
að efnahagsþrengingar væru áhættuþáttur fyrir
geðheilsu barna í gegnum fjárhagsálag, geðheilsu
foreldra, breytt samskipti foreldra og uppeldi.3
Niðurskurður félagslegs stuðnings og geðheil-
brigðisþjónustu er því sérstaklega varhugaverður
á krepputímum.
Læknar og aðrir þurfa að hafa í huga að hægt
er að sporna við neikvæðum afleiðingum fjár-
málakreppunnar svo sem með því að ýta undir
bætt tengsl barna og foreldra með hvatningu um
aukna samveru, með umræðum og útskýringum á
stöðunni í samræmi við aldur og þroska barnanna
og með því að brýna fyrir foreldrum að vera sam-
kvæmir sjálfum sér við að framfylgja þeim mörk-
um sem þeir setja börnum sínum. Þannig geta
foreldrar dregið úr líkum á að tengsl þeirra við
börn sín raskist. Þá er hægt að draga úr sinnuleysi,
depurð, reiði og ótta foreldra með því að tryggja
það að félagslega öryggisnetið verði ekki skert og
benda fólki á leiðir innan þess.
Þótt bjargráð sem þessi séu mikilvæg og þótt
ekki verði dregið úr félagslegum stuðnings-
úrræðum sveitarfélaga er óvissan um stærð hinna
nýtilkomnu áhættuþátta það mikil að gera þarf
ráð fyrir auknu álagi, þegar fram í sækir, á þá
geðheilbrigðisþjónustu sem veitt er í heilsugæslu,
með sérfræðiþjónustu og á sjúkrahúsum. Hætt
er við að tímabundinn sparnaður hér geti leitt til
aukins kostnaðar síðar, til dæmis með hærra hlut-
falli örorku hjá ungu fólki eins og Finnar telja að
hafi orðið raunin hjá sér. Það má því búast við að
sérstaklega reyni á forvamargildi æskulýðsstarfs,
félagsþjónustu og geðheilbrigðisþjónustu fyrir
börn og unglinga á næstu misserum.
Heimildir
1. UNICEF. Progress for Children: A World Fit for Children. Stat
Rev 2007; 6.
2. Conger RD, Ge X, Elder GH Jr, Lorenz FO, Simons RL.
Economic stress, coercive family process, and developmental
problems of adolescents. Child Dev 1994; 65: 541-61.
3. Solanteus T, Leinonen J, Punamáki RL. Children's mental
health in times of economic recession: replication and
extension of the family economic stress model in Finland.
Dev Psychology 2004; 40: 412-29.
LÆKNAblaðið 2009/95 1 75