Læknablaðið - 15.01.2012, Síða 35

Y F I R L I T
tveggja með fótaóeirð.27 Að minnsta kosti 5 genasæti á litningum
2, 9,12,14 og 20 hafa fundist sem tengd eru aukinni áhættu.25'28
Afleitt (secondary) sjúkdómsform
Eftir því sem aldurinn færist yfir (sérstaklega eftir 45 ár aldur)
eykst tíðni tilfella þar sem skilgreind orsök finnst og ættlægni
minnkar að sama skapi. Á 6. áratug síðustu aldar urðu menn þess
varir að fótaóeirð virtist tengjast járnskorti í blóði.29 Ofannefnd
íslensk rannsókn sýndi fram á samband lágs styrks ferritíns í
blóði og fótaóeirðar.10 Hið sama hefur átt við um styrk ferrítíns
í mænuvökva.30-33 Járn er stoðhvati fyrir týrosínhydroxílasa sem
er mikilvægt hjálparensím við myndun dópamíns í djúphnoðum
(basal ganglia) heilans.34 Sjúklingar með fótaóeirð virðast líða fyrir
truflaðan flutning járns inn í djúphnoða heilans þar sem dópa-
mínframleiðslan fer fram.35-36 Einnig hafa myndrannsóknir sýnt
fram á lægri styrk járns í djúphnoðum hjá einstaklingum með
fótaóeirð.37 Þá virðist styrkur járns í djúphnoðum vera í öfugu
hlutfalli við styrk einkenna.
Mikilvægt er að vita að blóðleysi þarf ekki að vera til staðar
til að einkenni komi fram, en styrkur ferritíns er yfirleitt lágur.
Athyglisvert er að styrkur járns í blóði fellur um 30-50% að nóttu
til. Það gæti að einhverju leyti skýrt af hverju einkennin koma
mest fram á nóttunni.38 Ef viðkomandi hefur lágt ferritín í blóði
og hlutfall járns/járnbindigetu er undir 0,15 er líklegt að um járn-
skort sé að ræða.
Skortur á fólínsýru eða B-12 vítamíni geta valdið fótaóeirð, sem
og nýrnabilun.39'41 Fótaóeirð kemur einnig fram með liðagigt og
vefjagigt.42 Hjá tiltölulega mörgum konum koma einkennin fyrst
fram við meðgöngu en ganga þó oftast yfir.43 Fótaóeirð sést einnig
í sambandi við fjöltaugabólgu (polyneuropathy) eða taugarótar-
kvilla (radiculopathy).44'45
Mismunagreiningar
Fjöldi kvilla getur gefið einkenni sem líkjast fótaóeirð og er afar
mikilvægt að greina þar á milli. Mismunagreiningar má sjá í töflu
III. Við frumlægt sjúkdómsform liggur sjúkdómurinn oftast í ætt-
inni, sem auðveldar greiningu. Hjá sjúklingum með eðlilega tauga-
skoðun nægir oftast að mæla járnbúskap (járn, járnbindigetu og
ferritín), B-12, fólínsýru, fastandi blóðsykur og kreatínín. Hjá þeim
sem hafa enga ættarsögu og eru með frávik við taugaskoðun, ekki
síst eldri sjúklingum, getur verið nauðsynlegt að gera víðtækari
rannsóknir eins og taugalífeðlisfræðileg próf eða segulómskoðun
af mænu. Fjöltaugabólga er mikilvæg mismunagreining. Vísbend-
ingar um fjöltaugabólgu eru minnkað skyn, ekki síst titringsskyn
í fótum, minnkaður vöðvastyrkur og minnkuð eða upphafin sina-
viðbrögð. í þeim tilfellum er rétt að framkvæma taugaleiðnipróf.
Hjá einstaklingum á geðklofalyfjum þarf að hafa hvíldaróþol
(akathisia) í huga, ekki síst þegar lyf sem hemja dópamínviðtaka
eiga í hlut.4<’ Orðið Akathisia þýðir að geta ekki setið kyrr. Þessir
sjúklingar upplifa óþægilega tilfinningu í öllum líkamanum og
því ekki eins staðbundið og í fótaóeirð. Einkennin vara allan dag-
inn og trufla stundum svefn.28 Ýmis önnur lyf en geðrofslyf geta
framkallað einkenni líkt og við fótaóeirð. Dæmi um slík lyf eru
sértækir serótónín-endurupptökuhemlar (SSRI), serótónín- og
noradrenalín-endurupptökuhemlar (SNRI), þríhringlaga þung-
lyndislyf, andhistamínvirk lyf og viss flogaveikilyf, eins og fe-
Tafla III. Mismunagreiningar við fótaóeirð.
1) Fjöltaugabólga: til dæmis vegna sykursýki, nýrnabilunar, B-12 skorts eða
alkóhóls.
2) Þrenging í mænuholsgöngum (spinal stenosis).
3) Hvíldaróþol (akathisia) sem aukaverkun af geðrofslyfjum.
4) Aukaverkun ýmissa lyfja: sértækir serótónín-endurupptökuhemjarar (SSRI),
serótónín- og noradrenalín-endurupptökuhemjarar (SNRI), þríhringlaga
þunglyndislyf, andhistamínvirk lyf og viss flogaveikilyf, eins og fenytóín og
valpróinsýra.
5) Sinadráttur.
nytóín. Hafa verður í huga að koffín, nikótín og alkóhól geta gert
einkennin verri. Mikilvægt er að gera greinarmun á fótaóeirð og
sinadrætti, en það er gert með nákvæmri sögutöku.
Meðferð
I vægustu tilfellum er ekki þörf á lyfjameðferð. Ýmis ráð eins og
kæling, nudd og ganga fyrir svefninn auk góðra svefnvenja geta
minnkað einkennin. Hafa ber í huga notkun lyfja sem geta fram-
kallað og/eða gert fótaóeirðina verri. Við afleidda formið er mikil-
vægt að meðhöndla undirliggjandi orsök á borð við járnskort.
Oftast dugar að taka járn um munn, en samhliða inntaka C-vít-
amíns eykur frásog járns. Ef slíkt dugar ekki mætti íhuga að gefa
járnmeðferð í æð. Stefna ber að ferritíngildi sem liggur nokkuð
fyrir ofan neðri viðmiðunarmörkin (50 mg/1) og að hlutfall járns/
járnbindigetu sé >0,15.
Þegar rætt er um árangur lyfja við fótaóeirð að neðan er oftast
gengið út frá alþjóðlegum fótaóeirðarskala, sem samanstendur af
fótaóeirðareinkennum, svefngæðum, dagsyfju, áhrifa fótaóeirðar
á andlega líðan og líf einstaklingsins (vinnu, fjölskyldulíf). Einnig
geta svefnrannsóknir legið lyfjarannsókninni að baki.
Dópamínörvar
Þó að fjöldi ólíkra lyfja (sjá töflu IV) finnist gegn fótaóeirð eru
dópamínörvarar mest notuðu lyfin. Virkni dópamínörvara gefur
til kynna að um sé að ræða truflun í dópamínkerfi djúphnoðum
heilans hjá sjúklingum með fótaóeirð. Hjá þessum hópi hafa rann-
sóknir sýnt minnkaða bindingu dópamíns við D2 viðtakann og
vanstarfsemi í boðefnaflutningi dópamíns í djúphnoðum heil-
ans.47-48 Mörgu er þó enn ósvarað hvað þetta varðar.
í dag eru dópamínörvarar fyrsta val við meðferð fótaóeirðar,
ekki síst ef einkenni eru mikil.9 Algengast er að nota tvo ekki-er-
got-dópamínörvara, pramipexól (Sifrol®) og rópíníról (Requip®,
Adartrel®) sem sýnt hafa góðan árangur í klínískum rannsókn-
um.49'51 Yfirleitt er byrjað á lágum skammti fyrir svefninn (sjá töflu
IV.). Hægt er að auka styrkinn tiltölulega hratt. Ef fólk vaknar á
nóttunni eða er með einkenni sem vara yfir daginn er hægt að
nota forðalyf af rópíníról eða pramipexól. Ef pramípexól er tekið
sem dæmi, er ráðlagður byrjunarskammtur 0,18 mg, 2-3 klukku-
stundir fyrir háttatíma. Ef nauðsynlegt er má tvöfalda skammtinn
á 4-7 daga fresti, allt að 0,75 mg. Ef forðalyf eru notuð er rétt að
taka þau með kvöldmat þar sem mesta virknin kemur fram eftir
4-6 klukkustundir. Helsta takmörkunin á notkun dópamínörvara
eru aukaverkanir en þær geta verið: ógleði, bjúgur á fótum, þreyta,
svefntruflun og einkennamögnun (augmcntation). Við einkenna-
LÆKNAblaðið 2012/98 35