Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Page 14

Tímarit Máls og menningar
fleira leggst á eitt til að auka örvæntingu Werthers og gera endalok hans
sannfærandi. Bygging sögunnar er, þrátt fyrir alla fjölbreytni í stíl, einnig
mjög skýr og hnitmiðuð, og skipting hennar í tvo hluta, sem enda báðir með
brottför í mismunandi skilningi, myndar ákveðna stígandi, þar sem rótleysi
og einsemd Werthers er látin vaxa jafnt og þétt. Tímaumgjörðin frá því í maí
1772 og þar til á aðfangadag jóla árið eftir helst einnig í hendur við gang
mála, og árstíðaskipti og veðurbreytingar eiga einatt samsvaranir í sál hans,
en ekki síst bendir þó sú breyting sem verður á bókmenntasmekk hans og
lesningu, er hinn sólborni skáldskapur Hómers verður að víkja fyrir
myrkum og mærðarfullum harmatölum Ossíans, ótvírætt til þess að það sé
farið að halla undan fæti hjá Werther.
Ur ástarraunum Goethes í Wetzlar á því Herrans ári 1772 hefur skapast
býsna heilsteypt listaverk, þar sem fjölþætt skáldgáfa hans fær að njóta sín:
auga sagnaskáldsins fyrir ýmsum smáatriðum umhverfis og atvikum
mannlífsins, hæfileiki leikskáldsins til að draga upp myndræn atriði, hlaðin
spennu, þar sem att er saman andstæðum, og loks vald ljóðskáldsins yfir
blæbrigðum málsins og gáfa þess að lýsa innri hugarhræringum og láta þær
endurspeglast í hinu ytra. Allir þessir þættir njóta sín einmitt einkar vel í því
formi, sem hann valdi á endanum í stað leikritsgerðarinnar sem sveif fyrir
honum upphaflega, sendibréfaforminu sem hann sótti til höfunda tilfinn-
ingaskáldsagna á 18. öld, þeirra Richardsons (Pamela) og Rousseaus (La
Nouvelle Héloise). Bréfin gefa honum frjálsar hendur til að lýsa ytri
atburðum innan frá og láta öll sín innri geðhrif, hugarástand og afstöðu til
þeirra birtast á skýran hátt. Þau eru stíluð til Wilhelms nokkurs (að fáum
undanteknum, sem eru til Lottu), en hann er sannkallaður huldumaður og
orkar með aðgerðarleysi sínu á stundum líkt og kórinn í grískum harmleik,
einhvers konar milliliður milli höfundar og lesanda. Síðasti hlutinn á að vera
skrifaður af útgefanda þessara bréfa, en þegar til kemur reynist alnánd hans
allt að því með ólíkindum.
I bréfunum bregður Goethe upp jafnt hrífandi og tilkomumiklum náttúru-
myndum sem þunglyndislegum innri hugrenningum, jafnt almennum at-
hugasemdum um tilveruna sem nákvæmum, oft ádeilukenndum lýsingum á
atburðum og umhverfi, og það sem kallast má sjálf lífæð verksins, ást
Werthers til Lottu, kemur einnig fram á ýmsan hátt, ekki síst í leikrænum
frásögnum af fundum þeirra og samskiptum, allt frá því er hann sér hana
fyrst í hópi yngri systkina, þar sem hún er að úthluta til þeirra góðgæti á
móðurlegan hátt. Hér skynjar lesandinn fljótt að Werther er dæmdur til að
falla fyrir einmitt þessari mannveru — og gott ef sumir lesendur gera það
ekki líka í leiðinni — því þessi sjálfhverfi, reikuli og rótlausi einstaklingur
sér þarna ljóslifandi þá eiginleika sem hann vantar og leitar að í kvenkyninu,
412