Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Síða 26

Tímarit Máls og menningar
„byggir hamrabýlin háu", er kennd við dagsljósið, hún er ekki sveipuð
neinum húmblæjum eða þvíumlíku, hún er „sólfögur". Þannig ríkir í
kvæðinu jafnvægi milli dags og nætur, veruleika og draums, raunsæislegrar
ádeilu og rómantískrar sveimhygli. Upplýsing og rómantík mynda engar
andstæður heldur sameinast í framfaratrú og frelsisþrá.
IV
19. öldin var tími stórbrotinna tálsýna mikilla hugsuða sem sóttheitir
spunnu upp glæsileg samfélög með alveg nýrri tegund af mönnum. Jónas og
félaga dreymdi um að hér risi í kjölfar endurreisnar Alþingis vísir að nýju
samfélagi sem byggðist á íslenskum forsendum: þetta samfélag skyldi byggt
á bændum — á samvinnu og einhug duglegs fólks sem sinnti „tömu verki“.
Jónas var atkvæðamikill baráttumaður fyrir þjóðþrifnaði, hann var metn-
aðargjarn náttúruvísindamaður sem ætlaði fræðum sínum stóran hlut í
uppeldi fávísrar þjóðar — og hann var skáld. Þetta þrennt verður ekki
aðskilið. A þessum tíma er hann skáld indælisins. Hann var listaskáldið
góða, ljúflingurinn; hann orti um fallega hluti. Þetta er sú mynd sem hann
gaf okkur og Konráð Gíslason fullmótaði hana í eftirmælunum; í bók-
menntasögunni er hann fíngert skáld sem orti blíðleg ljóð full af mjúkum og
saklausum orðum, stundum dálítið angurvær en alltaf ljúfur. Og þessi mynd
er rétt svo langt sem hún nær.
En hún nær ekki alla leið. Undir lok ferils hans fer að bera meira á ljóðum
um einkahagi hans og ýmisleg vonbrigði, þegar það þótti sýnt að Alþing
yrði sett í Reykjavík, stórbrotin áform í náttúruvísindum eru að engu orðin,
hann fær ekki starf við sitt hæfi, félagar hans eru orðnir ákafir bindindis-
menn — hann er einn. Ljóðaflokkurinn Annes og eyjar er ortur um þetta
leyti. Þetta eru 12 smákvæði sem öll eru eins að byggingu, hafa þrjú erindi,
ferkvæðan hátt með abcb-rími. Þessi háttur er stundum kenndur við þýska
skáldið Heine, enda hefur flokkurinn mottóið „hann er farinn að laga sig
eftir Heine“. Þangað má líka rekja þann hálfkæring sem setur svip sinn á
allan flokkinn: fjallað er um mikinn háska í kæruleysislegum rabbtón svo
jaðrar stundum við gálgahúmor og stundum við absúrdisma, og þessi tónn
er í senn tempraður og ískyggilegur. Aðferð Heines hefur verið nefnd
rómantísk írónía: tvö fyrstu erindin byggðu upp upphafna stemmningu sem
síðasta erindið rífur niður. Þetta sést stundum hjá Jónasi en er reyndar ekki
einrátt hér.
Flokkurinn er landslýsingin sem náttúrufræðingnum auðnaðist aldrei að
ljúka við. Þetta eru ljóð um náttúruna, en hún er ekki voldug umgjörð um
þróttmikið starf, verndari og vinur — hún tengist nú miklu fremur ógn og
424