Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Side 58

Tímarit Máls og menningar
heimspeki hans væru „álitnar fyrir djúpsærustu og hæstu athugasemdir yfir
veraldarsöguna sem til eru á þýsku.“
Nú má að vísu skilja heimspeki Herders sem hagnýtan boðskap. Samt
sem áður er hún óneitanlega rómantísk, meira að segja ein af meginupp-
sprettum rómantískrar hreyfingar 19. aldar. Skoðanir Fjölnismanna í alþing-
ismálinu voru þannig dæmigerð rómantísk þjóðernisstefna. Þó að þeir vildu
halda sig að svona gömlum fyrirmyndum um Alþingi voru þeir langt frá því
að vera íhaldsmenn. Tómas Sæmundsson setti líka á blað drauma um að gera
Reykjavík að myndarlegri höfuðborg og hafði stór orð um ágæti höfuð-
borga.
Jón Sigurðsson, helsti andstæðingur Fjölnismanna í Alþingismálinu, var
vissulega þjóðernissinni líka. Og engin leið er að halda öðru fram en að
sjálfstæðisbaráttan hafi verið honum mikið tilfinningamál. En þær tilfinn-
ingar birtust alltaf í formi skynsamlegra ráða til að ná skynsamlegum
markmiðum, og oft hagnýtum. Hann var afar órómantískur maður, enda
ónæmur á tilfinningarök Fjölnismanna. Að tillögum Tómasar Sæmunds-
sonar um skipulag Alþingis skopaðist hann í bréfi til vinar síns, sagði að
Tómas vildi „hafa Alþing í öllum sínum forna blóma frá 12tu öld eða fyrri,
með goðorðum og fimmtardómum um allt land — geturðu ekki fengið þér
goðorðssnepil?“ I grein um málið í Nýjum félagsritum var hann yfirvegaðri,
en viðhorfið er hið sama: „Samt sem áður mundi vera ráð, ef menn væru
vissir um að þingið yrði vinsælla og landsmenn ötulli að sækja það ef það
væri á Þingvelli, að setja það þar í fyrstu. . .“
VI.
Fjölnismenn biðu ósigur í Alþingismálinu og féllu allir frá ungir, nema
Konráð Gíslason sem hvarf allur að fræðimennsku. Þeir eignuðust heldur
enga pólitíska arftaka. Rómantíkin missti sitt fyrsta vígi í íslenskum stjórn-
málum, og það liggur við að maður geti sagt, sitt eina vígi. Þjóðernisstefna
okkar hefur jafnan verið mjög á hagnýtum brautum síðan Fjölnir leið undir
lok. Islendingar sýndu einbeitni og stórhug við að heimta þorskaslóð sína úr
höndum Breta, enda var þar fyrir brýnum hagsmunum að berjast. En, þrátt
fyrir mikið af vondri samvisku, hafa þeir aldrei getað hert sig upp í að
heimta Miðnesheiði af Bandaríkjamönnum, enda myndi að því bæði skaði
og óþægindi fyrsta kastið.
Á hinn bóginn hefur rómantísk þjóðernisstefna lifað í skáldskap okkar og
notið vinsælda langt út fyrir öll skynsamleg mörk. Jónas Hallgrímsson
hefur löngum verið tákn þessa rómantíska þáttar í menningu okkar, og það
er dæmigert að merkisberi raunsæisstefnu og hagnýtrar framfarasóknar,
Hannes Hafstein, gaf út ljóðasafn hans og skrifaði æviágrip hans. Ef til vill
456