Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Side 66

Tímarit Mdls og menningar
En ástæðan fyrir vanhæfni sannleiksleitandans liggur vissulega ekki ein-
ungis í því hve óendanlega margbrotinn og flókinn heimurinn er, hún felst
fyrst og fremst í þeirri aðferð sem beitt er við þekkingarmyndunina. Sú
þekkingarfræði sem beinir athygli sinni eingöngu að efnislegum hlutum og
fyrirbærum, en lítur framhjá skynjun, skilningi og túlkun mannsins á þeim,
hlýtur óhjákvæmilega að lenda í sífelldum árekstrum við manninn sjálfan
sem hugsandi veru, þar sem hún leiðir ekki að neinni niðurstöðu sem hann
getur sætt sig við. Það er í ljósi þessara staðreynda sem Gröndal snýr sér frá
hlutveruleikanum að manninum sjálfum, en eins og áður hefur komið fram
töldu rómantíkerar að þar væri að finna grundvöll allrar merkingarmyndun-
ar. Ein og sér eru hlutir og fyrirbæri náttúrunnar aðeins ófullkominn
möguleiki, sem fær þá fyrst raunverulegt gildi sitt og þýðingu þegar
mannsandinn tekur til við að íhuga hann eða umskapa í störfum sínum. Með
því að starfa með náttúrunni gefur maðurinn henni hlutverk og tilgang í lífi
sínu og eyðir framandleikanum sem umvefur hana. Og séu skynjun og
skilningur manna virkir og einstaklingsbundnir hæfileikar, þá hlýtur sér-
hver maður að vissu marki að vera ábyrgur fyrir umhverfi sínu eða
reynsluheimi. Þannig nær maðurinn sáttum við heiminn.
Þessi trú á hlutverk mannsins í leitinni að samræmi, hvíld og sannleika í
lífinu var vissulega afar mikilvæg, bæði fyrir einstaklinginn og listina. Hér
finna menn annars vegar sterkan mótleik gegn bölinu og svartsýninni sem
steðjaði að þeim. Þeir sjá að þeir eru ekki leiksoppar duttlungafullra örlaga,
heldur geti þeir haft áhrif á tilveru sína með verkum sínum, með því að
umbreyta veruleikanum samkvæmt sínum eigin hugsjónum og þörfum. A
þann hátt nær maðurinn valdi á umhverfi sínu, gerist meistari þess í staðinn
fyrir að vera því undirgefinn. Sem afleiðing þessa fengu athöfnin og
sköpunin aukið gildi og þá ekki síst listsköpunin, enda trúðu rómantíkerar
því að listin væri æðsta form mannlegrar sköpunar.
Þessi trú á manninn var hins vegar einhver frjóasta uppspretta hugsana og
hugmynda sem menn gátu komist að, því hún varð til að beina athyglinni að
því frumlega og sérkennilega í fari hans og gerðum. Listamenn eru ekki
lengur metnir eftir því hversu trúlega þeir fylgja hefðinni eða reglum og
kenningum í listsköpun, heldur eftir sköpunargáfu sinni og dirfsku. Menn
taka að leggja aukna rækt við ímyndunarafl og innsæi, bæði á þeirri
forsendu að í beinni eða hrárri eftirlíkingu felist hvorki hugsun né skilning-
ur, og vegna þeirrar skoðunar að mannshugurinn sé guðdómlegur í sjálfum
sér. I Hugfró segir:
Ó, maður, ímynd guðs, ég fyrst þig finn
á frjóum akri sem á köldum sandi;
464