Morgunblaðið - 16.12.2014, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. DESEMBER 2014
56 10 000
TAXI
BSR
Góð þjónusta
yfir 90 ár
Háskólaævi er í roðinu rýr
og rösult á jarðvistar svelli,
ef heimskunnar upplag í heilanum býr
og heldur þar kotroskið velli.
Ég heyrði Esterar Rutar Unn-
steinsdóttur, spendýravistfræðings
hjá Náttúrufræðistofnun, fyrst
getið fyrir um áratug, er hún í
morgunútvarpsspjalli, þá líf-
fræðinemi undir handarjaðri Páls
Hersteinssonar prófessors, tjáði
sig um refi.
Tvennt vakti þar athygli mína;
fátæklegur orðaforði og blind ást á
þessum vargi. Að fuglar væru
meginfæða refa á öllum árstímum
virtist alveg hafa farið framhjá
henni, einnig að tófan væri stór-
felldur skaðvaldur í æðarvarpi og
einnig stundum í sauðfé. Og því
miður virðist þessi áratugur há-
skólanáms og metorðaklifurs, sem
liðinn er frá þessu ógæfulega við-
tali, aðeins hafa gert Ester Rut
enn veruleikafirrtari og langtum
hættulegri lífríkinu, sem helsti
fræðingur Náttúrufræðistofnunar
og haldreipi fjölmiðla á þessu sviði.
Vesalingur?
Í bókinni „Lífríki Íslands“ segir
höfundurinn, Snorri Baldursson:
„Íslendingar hafa reynt að útrýma
tófunni með öllum tiltækum ráðum
svo lengi sem sögur herma.“
Brjóstvitið – samsöfnuð viska
margra kynslóða lá þarna að baki.
Veruleikafirrtir alþingismenn,
teymdir á asnaeyrunum af líffræð-
ingastóði, leiddu refinn til öndvegis
með villidýralögunum 1994, svo nú
hefur stofninn 10-15-faldast, raddir
vorsins hafa þagnað eða dofnað
víðast um land, rjúpan nánast
þurrkast út, sérsveitir þarf til að
verja æðarvörpin og dýrbítshryll-
ingurinn lætur æ meir að sér
kveða.
Í vor sendu stjórnir allra
sauðfjárræktarfélaganna í
Strandasýslu, sjö að
tölu, landbúnaðar- og
umhverfisráðherra,
Sigurði Inga Jóhanns-
syni, bænaskjal vegna
þess að þá voru liðin
20 ár frá því að ríkið
alfriðaði refi á Horn-
ströndum, nánar til-
tekið á um 580 km
landsvæði. Var þess
farið á leit að þessari
refrauppsprettu yrði
þegar lokað og veiðar
færðar til fyrra horfs.
Ýtarleg greinargerð
og tillögur fylgdu með. Ráðherra
hefur ekki virt okkur svars.
Ágætur næturgestur hér í haust
úr uppsveitum Árnessýslu, Hörður
Guðmundsson á Böðmóðsstöðum,
sagði að hann hefði kosið Sigurð
Inga á þing, hitt hann á förnum
vegi í sumar og spurt hvort hann
ætlaði ekki að fara að taka til
hendinni gagnvart refaplágunni.
Svarið kom seint og treglega. „Ég
held að það verði erfitt, það eru
svo margir vinveittir tófunum.“ En
þennan sama ráðherra skortir ekki
þrek til þeirrar lögleysu að færa
Fiskistofu til Akureyrar, múta
hverjum starfsmanni, 50 talsins,
með þremur milljónum til að flytja
norður og leggja fram 250-300
milljónir í annan kostnað.
Heilluð?
Með ótímabæru fráfalli Páls
Hersteinssonar má segja að „kött-
ur hafi sest í ból bjarnar“ þar sem
Ester Rut er nú. Óskabarni Páls,
Melrakkasetrinu í Súðavík, var þó
komið myndarlega á laggirnar, að
vísu með þeim fylgikvillum að
grenjavinnslu var hætt í Súðavík-
urhreppi, en Ester Rut sat þar í
sveitarstjórn síðasta kjörtímabil.
Uppástungur komu einnig fram
um að við Vestfirðingar ættum að
lúta varginum sem einkennisdýri
fjórðungsins. Því var hafnað enda
ekki upphefð, eins og íbúar Mel-
rakkasléttu og Refasveitar þekkja
best. Stallsystir Est-
erar Rutar kom svo
fram með þá kenn-
ingu á hnignandi
fuglalífi, að kindur
ætu svo mikið af
eggjum. Þá var hlegið
í sveitum og virðing
bændafólks fyrir aka-
demískri menntun
beið alvarlegan
hnekki. Einhver benti
á að ekki væri sauðfé
á Hornströndum, en
þó hefur fuglalífi þar,
utan þverhníptra standbjarga, ver-
ið gjöreytt á síðustu 20 árum. Í út-
varpsviðtali fyrir um tveimur árum
svaraði Ester Rut því, aðspurð um
tjón af völdum refs, að það væri
mjög orðum aukið og óljóst. Fjár-
muni skorti til rannsókna, rann-
sókna og enn meiri rannsókna. Svo
hefði rebbi numið hér land á und-
an okkur og væri því ríkjandi en
ekki víkjandi, eiginlega kórónan á
sköpunarverkinu.
Stokkhólmsheilkennið þekkja
flestir. Að heillast af ákveðnum
dýrategunum, sjá ekki sólina fyrir
þeim, né ágalla, grimmd og skaða
sem þau valda, er grein af sama
meiði. Um þá kenningu Esterar
Rutar í vor að veiðar okkar, um
500 vandræðagemlinga, á nokkrum
þúsundum refa að vetrinum stækki
stofninn jafnt og þétt og þau „vís-
indi“ hennar fimm mánuðum síðar
að skolli hafi átt skelfilega bágt
allt frá 2008 mun ég fjalla í síðari
grein.
Er Náttúrufræðistofnun
og Ester Rut endanlega
gengin af göflunum?
Eftir Indriða
Aðalsteinsson
»Nú eru liðin 20 ár frá
friðun refs á Horn-
ströndum og því vilja
stjórnir sauðfjárrækt-
arfélaga í Strandabyggð
að því verði aflétt.
Indriði
Aðalsteinsson
Höfundur er bóndi á Skjaldfönn
í Nauteyrarhreppi.
Í tveim greinum
hef ég stiklað á stóru
varðandi hörmulega
atburði sem áttu sér
stað á bænum Sjö-
undá á Rauðasandi.
Þá hef ég leitt líkum
að því að Steinunn
húsfreyja hafi verið
dæmd að ósekju fyrir
þátttöku í voðaverk-
um, a.m.k. var
dauðadómurinn yfir
henni óásættanleg niðurstaða mið-
að við réttarfarsreglur siðmennt-
aðs nútímasamfélags.
Víkjum nú að örlögum Stein-
unnar og þeirri ómannúðlegu með-
ferð sem líkamsleifar hennar og
minning almennt hlaut að henni
látinni.
Hún sat í tukthúsinu við Arn-
arhól í um þrjú ár, frá sumri 1802
til sumars 1805.
Dauðadómurinn var staðfestur
af dönskum yfirvöldum sumarið
1803, og fjaraði lífsvilji Steinunnar
smám saman út, enda naut hún
ekki þeirra fríðinda að vera úti eða
njóta læknisaðstoðar. Enginn böð-
ull fékkst til þess verks sem vinna
átti, samkvæmt dómnum, og úr-
ræðaleysi stjórnvalda bættist ofan
á að hún var svipt möguleikum til
að sjá og umgangast börn sín og
fjölskyldu.
Til eru annálar frá þessum tíma,
í tukthúsinu sátu sauðaþjófar og
sakamenn, flestir karlmenn, og
nutu sumir einhverra fríðinda. Svo
var m.a. um Arnes Pálsson, úti-
legumann og þjóf, sem til eru
greinargóðar heimildir um, einnig
Jón nokkurn Krýsvíking og fleiri.
Steinunn er nefnd á nokkrum
stöðum, annáluð fríðleiks- og
dugnaðarkona, en nú var farið að
halla undan fæti, og mikil armæða
er skráð á þau fáu spjöld sögunnar
sem um þetta fjalla.
Steinunn andaðist 31. ágúst
1805, dánarorsök: harmur og vol-
æði.
Lík hennar var krufið, áverkar
voru á höfði, enda hafði hún
nokkrum sinnum verið staðin að
því að berja höfði við stein í
orðanna eiginlegu merkingu. Eng-
ar matarleifar voru í meltingarvegi
og vöðvar mjög rýrir orðnir.
Voru nú útivistarfangar fengnir
til að dysja líkamsleifarnar á
Skólavörðuholti og sást dysin allt
fram á 20. öld. Var dysin kölluð
Steinkudys, og var það siður
manna að varpa smásteinum í dys-
ina eða spyrna við fæti og þyrla
smásteinum að leiðinu, sem þó var
í raun ekki annað en stór grjót-
hrúga. Þessi vanvirðing viðgekkst
í hundrað ár og voru margar sagn-
ir á kreiki um Steinunni aftur-
gengna, átti hin friðlausa sál að
hafa ráfað um holt og hóla og
einnig af og til niðri við dóm-
kirkju. Draugasögur voru hluti
hinnar þjóðlegu menningar og má
segja að hjátrúin hafi fengið vængi
svo um munaði við þessa skipan
mála.
Hinn 8. janúar árið 1915 var
dysin loks rofin, bein Steinunnar
færð til þjóðminjavarðar og skoð-
uð, síðan látin í lítinn kassa og
hann færður til líkhúss kirkju-
garðsins gamla við Hólavelli.
Nokkrum dögum
seinna, sennilega 15.
janúar, var svo jarð-
arför Steinunnar
Sveinsdóttur fram-
kvæmd af sr. Ólafi
Ólafssyni fríkirkju-
presti. Tuttugu manns
voru viðstaddir, en at-
höfnin fór fram í lík-
húsi kirkjugarðsins,
ekki var kostað til
kirkjulegri athöfn
frekar en fyrri daginn.
Í nöprun norðang-
arranum kyrjuðu viðstaddir 2-3 er-
indi af sálmi sr. Björns úr Laufási:
Á hendur fel þú honum
sem himna stýrir borg,
það allt sem áttu i vonum
og allt sem veldur sorg.
Hann bylgjur getur bundið
og bugað storma her,
hann fótstíg getur fundið,
sem fær sé handa þér.
Leiðið er nr N 119, og er þar nú
bæði kross og minningarmark sem
kostað var af afkomendum Stein-
unnar og er það fjölskyldunni til
sóma.
Segja má að einhvers konar sátt
hafi náðst milli aðila málsins með
jarðarför Steinunnar Sveinsdóttur,
og þeim minnismerkjum sem
henni hafa verið reist. Mikið vant-
ar þó upp á að nóg sé að gert.
Mætti þar nefna eftirfarandi hug-
myndir, sem skoða mætti:
– Merkja staðinn þar sem
Steinkudys var á Skólavörðuholti.
– Reisa Steinunni minnisvarða,
annaðhvort heima á Sjöundá eða
annars staðar.
– Finna góða dagsetningu til að
halda málþing og minningarmót,
t.d. 31. ágúst, eða 9. eða 15. jan-
úar. Þá mætti kirkjan gjarna taka
þátt í helgiathöfn eða einhverju
þessháttar til minningar um hús-
freyjuna Steinunni, sem var sögð
bæði kirkjurækin og vel að sér í
fræðunum.
Við minnumst húsfreyju sem
hrasaði og missteig sig, kannski
var hún flækt í atburðarás ógæfu
og vandræða, þó sennilega ekki
nema óbeint. En Steinunn Sveins-
dóttir ól mörg börn og afkom-
endur hafa lagt feikna drjúga
skerfi til þjóðarbúsins, og hafa
sum þurft að líða fyrir hindurvitni
og slælegan málatilbúnað sem
tengdist þessari merku formóður.
Niðurlagsorð þessara greina um
Steinunni Sveinsdóttur verða
þessi. Fyrst og síðast snýst þetta
allt saman um að geta náð sáttum
við fortíðina og lært af mistökum
hennar. Sýna þarf stórmennsku í
verki og lýsa upp minningu konu
sem vildi ala upp börnin sín, en
fékk ekki. Lýsa þarf upp minningu
konu sem sýndi tilfinningar sínar
og stolt, en var nauðbeygð til að
lúta undir harðræði og óréttvísi.
Lýsa þarf upp minningu konu,
sem var smáð bæði lífs og liðin,
langt umfram það sem eðlilegt
getur talist. Viðurkenna þarf
óréttmæta aðkomu kirkjunnar
manna að yfirheyrslum yfir hinni
meintu sakakonu. Biðja þarf af-
komendur fyrirgefningar á þessu.
Þær eru líka allnokkrar kyn-
systur Steinunnar meðal vor, sem
ekki njóta sannmælis. Virðum
skoðanir, tilfinningar og stolt
kvenna. Það er góð menning og
skilar sér í betra samfélagi.
Í minningu
Steinunnar hús-
freyju á Sjöundá
Eftir Skírni
Garðarsson
Skírnir
Garðarsson
»Dauðadómurinn
var staðfestur af
dönskum yfirvöldum
sumarið 1803.
Höfundur er prestur.
mbl.is
alltaf - allstaðar