Fréttatíminn - 26.06.2015, Síða 35

að segja listin varð atvinnuskap-
andi og svo drekkfull af afleiddum
störfum og uppsöfnuðum samlegð-
aráhrifum að það mátti varla finna
þar nokkra dulúð eða munúð leng-
ur. Einstaklingarnar voru leikendur
og samfélagið leikvöllur þeirra til að
ná til sín sem mestu gæðum. Sem
voru á markaði. Gæði sem ekki var
hægt að markaðssetja töldust ekki
með, og brátt varð allt að markaðs-
vöru; líka hinir leikmennirnir og
loks einstaklingurinn sjálfur. Og
börnin þeirra. Farsæld var að ganga
vel á markaði. Sem eitthvað.
Ég ætla ekki að þreyta ykkur
frekar á svona heimsósamatali en
segja aðeins þetta: Maðurinn er
hópdýr eins og hundarnir, aparnir
og svínin. Sjálf hans er að mestu
utan hans sjálfs, milli hans og ann-
arra í hjörðinni eða hópnum. Eina
leið mannsins til að vaxa og dafna er
að lifa með hjörðinni. Ef hann skil-
greinir markmið sín aðeins út frá
einkahagsmunum sínum skreppur
hann saman, verður mónótónískur,
frekur og leiðinlegur.
Það er auðvitað ekki hægt að mæla
hversu stór hluti sjálfs okkar dreifist
um hjörðina. Ég myndi segja svona
85 prósent. Heimsmynd síðustu ára-
tuga hefur þar af leiðandi alið okkur
upp sem 15 prósent menn. Svona um
það bil.
Vefnaður mannlífsins
En þetta var semsé heimurinn sem
gerði fjármálaverkfræðinga úr hin-
um húmanísku bankamönnum. Ver-
öldin var þegar orðin heimsk, svo
það má ekki skamma bankamenn-
ina of mikið fyrir að hafa kórónað
heimskuna. Þeir voru að aðlaga sig
að breyttri veröld. Og í veröld sem
drifin er áfram af vilja einstakling-
anna til að hámarka hagsmuni sína
breytast bankamenn fljótt í grimm
og gráðug rándýr. Það er óumflýan-
legt.
Ég ætla ekki að rekja þá sögu alla
heldur aðeins að benda á einn þátt
hennar; handabandið.
Þar sem samfélag manna er ekki
hugmynd eða kenning heldur raun-
verulegt holdlegt fyrirbrigði byggð-
ist það upp á því trausti sem getur
byggst upp milli hverra tveggja ein-
staklinga. Það er vefnaður mann-
lífsins. Það vita þeir sem hafa lifað
í mannheimum að það er ekki hægt
að flýta þessu trausti, ekki hægt að
reka á eftir því og ekki heimta það.
Það verður að fá sinn tíma til að vaxa
og dafna. Það tilheyrir lífríkinu.
Frændsemisverslun
Af þessum sökum hefur maðurinn
alltaf átt í vandræðum með viðskipti
við ókunnuga. Þótt Ítali og Frakki
gerðu góð kaup einu sinni eða tvisv-
ar þá spruttu ekki af þeim blómleg
langvarandi viðskipti. Á endanum
sveik annar hinn. Ítalinn þynnti út
vínið eða Frakkinn borgaði of lítið,
of seint. Það var af þessu ræktar-
leysi trausts sem gyðingar efnuðust.
Þeir voru dreifðir um alla Evrópu og
gátu því stundað milliríkjaviðskipti
við frændur sína þar sem traustið
var djúpstætt og lét ekki freistast til
að stinga af með stundarhagnað. Að
sama skapi dreifðu Fönikíumenn sér
um Norður-Afríku og reyndar langt
suður eftir álfunni og þjóðarbrot
Kínverja um Indókína og víðar um
Suðaustur-Asíu. Sá Frakki sem vildi
skipta við Ítala gerði það í gegnum
gyðinga og sá Marokkóbúi sem vildi
skipta við Ghanamann gerði það í
gegnum Líbana.
Saga okkar geymir dæmi af svona
frændsemisverslun milli landa.
Áhrifasvæði norrænna manna á
miðöldum var fyrst og fremst slíkt
verslunarkerfi; náði frá Grænlandi
í vestri til Rússlands í austri og frá
íshafinu í norðri til Miðjarðarhafs í
suðri. Bjarnarskinn og náhvelshorn
voru flutt milli frænda frá veiðistað
að sölustað.
Matsfyrirtæki selja sýndar-
traust
Þegar fjármálaverkfræðingarnir
tóku yfir bankana vildu þeir byggja
upp kerfi sem væri skilvirkara og
traustara en hæggeng frændsemis-
verslunin, sem var of forn og lítil til
að bera öll þau viðskipti sem bank-
arnir vildu koma á. Og fjármálaverk-
fræðingarnir fundu svokölluð mats-
fyrirtæki og gáfu þeim lykilstöðu í
nýrri veröld alþjóðaviðskipta. Þau
áttu að byggja upp traust á miklu
skemmri tíma en það tæki að rækta
slíkt millum tveggja einstaklinga.
Eins og við vitum opnuðu matsfyr-
irtækin leiðir fyrir hafsjó viðskipta.
Þau gáfu öllum fyrirbrigðum ein-
kunnir svo ókunnugir gætu átt við
þau viðskipti byggð á aðkeyptu út-
reiknuðu sýndartrausti. Allt gekk
þetta glimrandi og allt fór þetta líka
glimrandi á hausinn. Þegar á reyndi
var ekkert að marka sýndartraustið
að baki útreiknaðri áhættu í sam-
skiptum félaga með takmarkaða
ábyrgð. Í stuttu máli var þessi ver-
öld byggð á sandi.
Þegar fjármálaheimurinn hrundi
var hann hins vegar endurbyggður
aftur í óbreyttri mynd. Það eina sem
fólki datt í hug til að koma í veg fyr-
ir annað hrun var að efla eftirlitið
og matsfyrirtækin; kerfið sem átti
að koma í staðinn fyrir gamaldags
traust. Það var eins og fólk hefði
ekki hugmynd um hvað mætti annað
koma í staðinn.
Sama hrun en á öðrum stað
Ástæða þess að ég segi ykkur þessa
sögu hér er að hugsanlega hefðum
við ratað út úr rústum fjármála-
lífsins ef við viðurkennum hvernig
matvælaframleiðslan-, -dreifingin,
-salan og neyslan var leikin eftir að
sama gamaldags traustkeðja var
rofin þar fyrir nokkrum áratugum.
Matarframleiðsla og –sala hafði
byggt á raunverulegum langvarandi
tengslum bænda og framleiðenda
við birgja og kaupmenn, sem aftur
hittu viðskiptavini sína daglega og
vissu hvað þeim fanst gott og hvað
börnin þeirra hétu. Eins og annað í
mannfélaginu var þessi geiri ofinn úr
trausti manna á millum. Þegar þessi
keðja tók að rofna með súpemörkuð-
unum á sjöunda og áttunda áratugn-
um og matvælaframleiðsla, -dreifing
og -sala fluttist úr mannheimum og
aðlagaðist stóriðju, verksmiðjubú-
skap og kaupmannslausum göngum
stórmarkaða, liðu ekki nema nokkur
ár þar til maturinn okkar var orðinn
næsta óþekkjanlegur. Til varð kerfi
sem fór illa með dýrin og náttúruna,
illa með bændur og kassadömur og
illa með heilsu neytenda.
Ef við hefðum horfst í augu við
þetta fyrr er aldrei að vita nema við
hefðum kannski geta afstýrt því að
fjármálaheimurinn færi sömu leið;
yrði mannfjandsamlegt skrímsli sem
færi illa með fólk. Að öllum líkindum
var það sama sem á gekk í báðum til-
fellum – og reyndar miklu fleiri líka.
Að baki þessar kerfa er eitthvert
húrrandi andlegt hrun.
Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
SPENNUBÓK
SUMARSINS!
„... langbesta
glæpasaga
höfundarins ...“
DAST MAGAZINE
„Liza Marklund er ... feikigóður sögumaður.“
ALÞ / MORGUNBL AÐIÐ
„... vel upp byggð glæpasaga … óvæntur endir …“
SG / MORGUNBL AÐIÐ
www.forlagid.is | Bókabúð Forlagsins | F iskislóð 39
matartíminn 35 Helgin 26.-28. júní 2015