Bókasafnið - 01.10.2008, Síða 30

BÓKASAFNIÐ 32. ÁRG. 200828
ir. Þessa samskiptaörðugleika kallaði Kuhn kreppu
(Kuhn, 1970 og 1994).
Um miðja 20. öld setti Vínarheimspekingurinn
Karl. R. Popper fram kenningu sína um afsönnun
í vísindum. Þar sýnir hann fram á hvernig vísindin
þróast með því að nýjar og betri kenningar velta
þeim eldri og úreltu úr sessi. Hann hélt því fram að
aldrei væri hægt að setja fram endanleg sannindi,
allar kenningar yrðu með tímanum ófullnægjandi og
þá yrði að setja fram nýjar. Kenningar væri þannig
aldrei hægt að sanna en hins vegar ætti að leitast við
að afsanna þær. Samkvæmt kenningum Poppers er
gagnrýni besta leiðin til að tryggja framfarir í vísind-
um og í þjóðfélaginu öllu. Verkefni mannsins er að
takast á við stöðugar breytingar og setja fram nýjar
hugmyndir (Magee, 2002 og Popper, 1994).
Richard Whitley, félagsfræðingur á sviði viðskipta,
höfundur bókarinnar The Intellectual and Social
Organization of the Sciences, sem kom fyrst út árið
1984, hefur greint fræðasamfélög eftir því hve fræði-
lega háð þau eru öðrum og eftir því hve vinnuferlið í
þeim er óformlegt. Hann flokkar þau niður eftir því
hvernig þessir þættir fléttast saman.
Í fyrra hugtakinu, þ.e. hve greinar eru fræðilega
háðar hver annarri, felst að þær eru annars vegar
virkniháðar, þ.e. varðandi aðferðir og tækni, og hins
vegar matsháðar, þ.e. hvað varðar mælikvarða sem eru
notaðir til að meta mikilvægi rannsókna. Venjulega
fylgist þetta að þannig að grein sem er tæknilega háð
annarri þarf að nota svipaða mælikvarða á rannsókn-
irnar. Greinar, sem nota svipaða mælikvarða, þurfa
hins vegar ekki í eins miklum mæli að vera tæknilega
háðar hvor annarri.
Mikill munur getur verið á greinum að þessu leyti
því sumar þróa með sér mjög sérhæfðar aðferðir, sem
eru illskiljanlegar í öðrum fræðasamfélögum, en aðrar
nota mjög svipuð kenningakerfi. Ef greinar eru mjög
virkniháðar öðrum greinum er innra kerfi þeirra veik-
ara og það hvetur til þverfaglegri tækni og aðferða. Ef
þær eru matsháðar öðrum greinum hvetur það til
samræmingar mælikvarða, markmiða og skipulags
við lausnir vandamála. Þá skiptir vísindasamfélagið
sem heild meira máli og forgangsröðun greina og
umbun verða mikilvægari (Whitley, 2000).
Í seinna hugtakinu, verkóvissuþættinum, felst
annars vegar tæknileg eða aðferðafræðileg óvissa og
skipulagsleg óvissa hins vegar.
Tæknilegi óvissuþátturinn fer eftir því hve fast-
mótuð bakgrunnsþekking er í fræðigreinum, hve
skipulagt rannsóknarferlið er og hversu ljóst mik-
ilvægi árangurs og nýnæmis er í rannsóknum. Þar
sem þessi óvissuþáttur er mikill verða oft deilur um
túlkun niðurstaðna og aðferðafræðin fljótandi og
persónuleg.
Skipulagslegi óvissuþátturinn snýst um viljann til
að íhuga vandamál af ýmsum toga og forgangsröðun
á þeim og til að leyfa eða þola aðra nálgun en þá sem
er ríkjandi eða hefðbundin. Mikil óvissa í þessu efni
veldur óstöðugleika og markmiðin vilja stundum
verða óljós (Whitley, 2000).
Túlkunarfræðin hefur haft mikil áhrif í hugvísind-
um og er einkum mikilvægt sjónarhorn við rannsókn-
ir á fræðasamfélögum sem stunda textarannsóknir.
Á þessari öld hafa þeir Heidegger og síðar Gadamer
haft mest áhrif. Gadamer lagði áherslu á nauðsyn þess
að hafa forsendur til að skilja texta. Hver ný kynslóð
túlkar texta á nýjan hátt. Þannig myndast nýr skiln-
ingur, spurningar og sjóndeildarhringar. Hann taldi
líka að túlkandi gæti aldrei verið hlutlaus, heldur setti
svip sinn á túlkunina (Skirbekk og Gilje, 1999).
Þegar fjallað er um fræðasamfélög nútímans verð-
ur heldur ekki hjá því komist að skoða þau í ljósi
póstmódernisma og formgerðarfræða sem komu
fram á síðari hluta 20. aldar og hafa haft gífurleg
áhrif á afstöðu manna til þekkingar og fræða, jafnt
í fræðasamfélögum, eins og bókmenntafræði, sagn-
fræði, heimspeki og félagsfræði, og utan þeirra og
valda því að það sem áður þótti gott og gilt er tekið til
rækilegrar endurskoðunar og nýsköpunar.
Í riti sínu Sturlun og óskynsemi. Saga sturlunar
á skynsemisöld, sem kom fyrst út árið 1961, benti
franski heimspekingurinn og formgerðarsinninn
Michel Foucault á nauðsyn þess að þekkja forsend-
ur og formgerð þekkingar á hverjum tíma. Hvernig
þekking væri alltaf afstæð og aldrei algildur sannleik-
ur, heldur mótaðist af orðræðunni og væri ætíð barn
síns tíma (Foucault og Matthías Viðar Sæmundsson,
1998). Foucault gerði einnig merkilega úttekt á
fræðigreinum sem orðræðusamfélögum í bókinni
The Archaeology of knowledge (ísl. Fornminjafræði
þekkingarinnar) sem kom út árið 1969 (Foucault,
1989). Í greininni Skipan orðræðunnar talar hann
m.a. um sannleiksgildi í vísindum eða fræðigreinum.
Hann segir að þær séu myndaðar af sannindum jafnt
og ósannindum sem þjóni ákveðnum hlutverkum og
hafi sögulegan áhrifamátt.
Nýjar stefnur í heimspeki og félagsfræði leiða af
sér ný og ný fræðileg sjónarhorn á hverjum tíma og
tveir aðrir franskir formgerðarsinnar, Roland Barthes
og Jacques Derrida, hafa á síðustu áratugum haft
mikil áhrif á viðhorf manna til þekkingar með kenn-
ingum sínum um afbyggingu og orðræðugreiningu
(Magee, 2002; Derrida, 1991).
Ekki verður heldur litið fram hjá hinum feminísku
fræðum, sem blómstruðu um og eftir 1970 og settu
mark sitt á mörg fræðasamfélög. Í hugvísindum og
félagsvísindum hófu konur að kanna fræðin út frá
sjónarhornum kvenna og barna og minnihlutahópa