Dagblaðið Vísir - DV - 04.12.2009, Síða 41

Íslenski
James bond
helgarblað 4. desember 2009 föstudagur 41
James Bond er mjög stílfærð út-gáfa af raunverulegum njósn-ara. Fyrirmyndin er… William Stephenson,“ sagði spennu-
sagnahöfundurinn Ian Fleming
um uppruna ofurnjósnarans James
Bond, í viðtali við breska dag-
blaðið The Times árið 1962. Þetta
var um það leyti sem Bond var að
sigra heimsbyggðina í fyrstu Bond-
myndinni, Dr. No. Það sem Flem-
ing sagði hins vegar ekki í viðtalinu
er að William Stephenson, sem var
umsvifamikill í njósnakerfi Wins-
tons Churchill í seinni heimsstyrj-
öldinni, var íslenskur, fæddur í
Kanada, sonur íslenskrar konu og
þarlends manns.
William Stephenson átti ævin-
týralegan feril. Hann var einn þús-
unda Vestur-Íslendinga sem gegndu
herþjónustu í kanadíska hernum
á seinni heimsstyrjaldarinnar. Eft-
ir það fór hann út í atvinnurekstur
og varð vellauðugur. Í framhaldi af
því gekk hann í þjónustu Winstons
Churchill og fóðraði hann á upplýs-
ingum um hernaðaruppbyggingu
Þjóðverja í aðdraganda heimsstyrj-
aldarinnar síðari. Þegar Churchill
varð forsætisráðherra var eitt hans
fyrsta verk að gera Stephenson út til
að byggja upp njósnakerfi í Vestur-
heimi.
Íslensk móðir
„Það fer tvennum sögum af því
hvort hann sé sonur Guðfinnu
frá Íslandi og Williams Stanger
frá Orkneyjum,“ segir Hans Krist-
ján Árnason sem undirbjó útgáfu
mynddisks með heimildarmynd
um Sir William Stephenson þar
sem er einnig að finna fyrirlest-
ur Inga Hans Jónssonar, frænda
Stephensons, sem kynnt hefur sér
ævi þessa merka Vestur-Íslendings.
Samkvæmt þessu var Stephenson
fæddur 1896 og faðir hans dó þrem-
ur árum síðar. Þá sat móðir hans
uppi sem ekkja með þrjú börn og
setti drenginn í fóstur til bestu vina-
hjóna sinna.
Hjónin sem tóku drenginn
unga að sér voru Vigfús Stefáns-
son og kona hans Kristín. Þau voru
frá Klungurbrekku á Skógarströnd
á Snæfellsnesi og höfðu flutt til
Winnipeg nokkrum árum áður.
„Þá heitir hann William Samuel
Stephenson. Þar elst hann upp og
er til 1916. Þetta er alveg íslenskt
heimili, og íslenskt uppeldi hjá
fólki sem talar íslensku, í Íslend-
ingagettói í Winnipeg,“ segir Hans
Kristján um William Stephenson.
„Hann skráir sig í herinn, verður
fyrir eiturgasi og er sendur á sjúkra-
hús í Englandi. Þar ákveður hann
að verða orrustuflugmaður. Þannig
að síðasta ár stríðsins skýtur hann
niður átján þýskar tvíþekjur og er
sjálfur skotinn niður eftir að hann
er búinn að bjarga franskri njósna-
vél sem sex þýskar tvíþekjur höfðu
ráðist á. Frakkinn er svo ruglað-
ur að hann skýtur William niður.“
William særðist á fæti og var sett-
ur í fangabúðir þar sem hann var
þar til í október. Hann hafði þó eitt
upp úr fangabúðadvölinni. Hann
stal dósahníf sem Þjóðverjar höfðu
fundið upp og þegar hann kom til
Kanada aftur setti hann á fót fyrir-
tæki í Winnipeg með félaga sínum
og fékk einkaleyfi á dósahnífnum.
Þessi fyrsti fyrirtækisrekstur Willi-
ams gekk þó ekki vel. „Fyrirtækið
fór á hausinn á mettíma. Allir vin-
ir hans í Íslendingahverfinu höfðu
lagt spariféð sitt í fyrirtækið, og töp-
uðu því. Hann stingur af um miðja
nótt. Næst spyrst af honum í Lond-
on og er hann þá vel stæður.“
Eftir þetta reyndi Stephenson
mikið að afvegaleiða þá sem reyndu
að rita sögu hans og átti til að segja
hverjum sína útgáfuna af ævisögu
sinni. Telur Hans Kristján það að
einhverju leyti mega rekja til enda-
lokanna á viðskiptunum í Winni-
peg þar sem hann skildi marga ná-
granna og vini eftir í sárum. Í grein
á vef Winston Churchill-safnsins
í Lundúnum má hins vegar sjá að
þetta varð til þess að ýmsir landar
hans í Kanada töldu að hann væri
óforbetranlegur lygalaupur. Seinni
tíma rannsóknir hafa hins vegar
leitt í ljós hversu mikilvægt starf
hans var.
Auðmaður verður
njósnaforingi
Næstu ár byggði William Stephen-
son upp mikið viðskiptaveldi í Bret-
landi. Þegar komið var fram á fjórða
áratuginn var hann orðinn vellauð-
ugur maður og átti í viðskiptum víða
í Evrópu. Það var á þessum tíma
sem samskipti hans og Winstons
Churchill hófust. Churchill varð
síðar maðurinn sem leiddi Breta í
gegnum seinni heimsstyrjöldina en
var á þessum tíma úti í kuldanum.
Ráðandi menn í stjórnmálum vildu
ekki hlusta á sífelldar viðvaranir
hans um að Þjóðverjar væru að búa
sig undir stríð. Hans Kristján segir
eina ástæðuna fyrir því að Churchill
var jafn vel upplýstur um hernaðar-
uppbyggingu Þjóðverja og raun bar
vitni að Stephenson fóðraði hann
á nákvæmum upplýsingum, bæði
tölulegum og ljósmyndum.
1. september 1939 réðust Þjóð-
verjar svo inn í Pólland og þremur
dögum síðar lýstu Bretar og Frakk-
ar yfir stríði á hendur Þjóðverjum.
Seinni heimsstyrjöldin var haf-
in og virtist framan af sem ekkert
gæti stöðvað framsókn þýska hers-
ins. Þeir hernámu hvert landið á
fætur öðru og Bretar urðu að setja
nær hverja bytnu á flot til að bjarga
hermönnum sínum frá Dunkirk í
Frakklandi.
„Þegar Churchill verður for-
sætisráðherra Bretlands, 10. maí
1940, líður ekki nema mánuður
þar til hann skipar vin sinn Willi-
am Stephenson yfirmann allrar
njósnastarfsemi Breta í Norður- og
Suður-Ameríku,“ segir Hans Krist-
ján. „Hann talar ekki við bresku
leyniþjónusturnar og utanríkis-
þjónustuna sem hann treystir ekki.
Fer ekki í gegnum þingið til að fá
fjárveitingu, heldur treystir á auð
Williams Stephenson sem varð rík-
ari en nokkur Íslendingur. Hann
rekur þetta úr eigin vasa, borg-
ar launin sjálfur og fer aldrei inn í
fjárlög breska ríkisins. Hann ræður
aðallega til sín Kanadamenn og var
kominn með 2.000 njósnara á sín
snæri. Honum er falið eitt verkefni;
að koma Könum af hlutleysisstefnu
sinni og fá þá til að lýsa yfir stríði
gegn Þjóðverjum.“
Hans Kristján segir að William
Stephenson hafi ekki verið vandur
að þeim meðölum sem hann not-
aði. „Starfsemin þolir ekkert dags-
ljós. Hann notar mútur, hann lætur
menn hverfa, hann stelur gögnum,
hann falsar gögn og ruglar allt heila
liðið,“ segir Hans Kristján og bætir
við: „Ég álít að hann hafi haft mik-
ið með það að gera að Ameríkanar
tóku að sér hervernd Íslands. Það
bjargaði Bretum því þannig gátu
þeir verndað skipalestirnar án þess
að fara sjálfir inn í stríðið.“ Bretar
gátu líka kallað hersveitir sínar frá
Íslandi og notað þær annars stað-
ar enda höfðu þeir mikla þörf fyrir
hermenn á þessum tíma.
Ráðlagði Bandaríkjamönnum
Endalok stríðsins þýddu ekki
endalok leyniþjónustustarfsemi
Williams Stephenson. Hann átti
stóran þátt í að setja upp og skipu-
leggja CIA, bandarísku leyniþjón-
ustuna, ásamt William J. Donovan.
Eftir að hafa hjálpað til við að
koma Bandaríkjamönnum í stríðið
varð Stephenson sérstakur sendi-
maður Churchills í samskiptum
við Franklin D. Roosevelt, forseta
Bandaríkjanna, og ráðlagði Banda-
ríkjamönnum eftir það um hvernig
væri best að byggja upp leyniþjón-
ustu þeirra.
Samtök í Kanada hafa haldið
nafni Williams Stephenson á lofti
og fengu í gegn í nóvember að gata
var nefnd eftir Stephenson sem
gekk undir dulnafninu Intrepid,
eða geiglaus, meðan hann þjón-
aði Churchill. Gary Solar, formað-
ur Intrepid-félagsins í Kanada,
benti þá á það í viðtali í kanadísku
sjónvarpi að fyrsta þjónustunúm-
er Williams Stephenson hefði ver-
ið 38007, en þrír öftustu stafirnir
eru auðvitað hið goðsagnakennda
númer James Bond.
Að einhverju leyti lifir Willi-
am Stephenson áfram sem fyrir-
myndin að James Bond, þó njósn-
ari Flemings sé vissulega færður
vel í stílinn frá fyrirmyndinni.
Þannig segir Hans Kristján um ævi
Stephensons eftir að hann hætti
afskiptum af njósnastörfum: „Síð-
an kaupir hann sér jörð á Jamaíka
og býður Ian Fleming að koma og
búa hjá sér. Fleming var farinn á
hausinn, hafði misst starfið og var í
vandræðum. Fleming tók þessu og
hann byrjaði að skrifa James Bond-
bækurnar.“
Vestur-Íslendingurinn William Stephenson varð stríðshetja
í fyrri heimsstyrjöldinni og byggði upp víðfeðmt njósnakerfi
í Bandaríkjunum að skipan Winstons Churchill, forsætisráð-
herra Breta, í heimsstyrjöldinni síðari. Hann varð líka fyrir-
myndin að ofurnjósnaranum James Bond, sem einn njósnara
Stephensons, Ian Fleming, skrifaði frægar bækur sínar um.
„Hann notar mútur, hann lætur
menn hverfa, hann stelur gögn-
um, hann falsar gögn og ruglar
allt heila liðið.“
Undirmaður og
höfundur Ian Fleming
vann hjá William
Stephenson og byggði
James Bond að hluta á
honum.
Daniel Craig Er sá
nýjasti sem leikur
James Bond, njósnar-
ann sem William var
kveikjan að.
James Bond Varð
ódauðlegur í flutningi
Seans Connery, sem lék
Bond sem harðan nagla.
Mikil áhrif Hans
Kristján Árnason telur
William Stephenson
hafa haft mikil áhrif á
gang stríðsins.
Íslenski Bond Kanad-
ísk heimildarmynd um
Stephenson hefur verið
þýdd og gefin út með
íslensku efni.
Ungi flugmaðurinn William gekk í herinn og varð síðar orrustuflugmaður.
Geiglaus fulltrúi Churchills „Þessi
er mér kær,“ sagði Winston Churchill
um Vestur-Íslendinginn sem stýrði
leyniþjónustu Breta í Vesturheimi.