Dagblaðið Vísir - DV - 04.10.2010, Blaðsíða 20

20 fókus 4. október 2010 mánudagur
L eikritið um Enron er komið til Íslands. Það er lent á Stóra sviði Borgarleikhússins með glæsibrag. Í afar vandaðri
sviðsetningu sem verður ekki annað
séð en taki það í meginatriðum réttum
tökum.
Um verkið sjálft hefur mjög ver-
ið deilt. Margir gagnrýnendur hældu
því í hástert, þegar það var frumsýnt
á Englandi árið 2009, en það kolféll á
Broadway á síðasta vori. Út af því hafa
spunnist fjörlegar deilur sem menn
geta fengið bragð af með því að fara inn
á dóm Michael Billingtons á vef Guar-
dians. Billington, sem er einn fremsti
leikdómari Breta og ég hef áður vitnað
til, var einn aðdáendanna (gaf leikn-
um heilar fimm stjörnur) og því ekki
par hress þegar Bandaríkjamenn sjálf-
ir fúlsuðu við leiknum. Hann skrifaði
þá grein þar sem hann reyndi að átta
sig á því hvað lægi að baki þessum við-
tökum – án þess þó að hafa séð Broad-
way-sýninguna – og vildi þar ekki síst
kenna um afar neikvæðum dómi frá
gagnrýnanda New York Times; Bill-
ington gengur svo langt að kalla hann
„fjandsamlegan og ruglingslegan“.
En ekki eru allir sammála þeirri
greiningu og í athugasemdadálkn-
um við grein hans deila menn meðal
annars um það hvort örlög sýningar-
innar hafi stafað af lélegum leikhús-
smekk Kanans eða því að verkið sjálft
sé bara ekki nógu gott. Ég hvet alla
sem hafa áhuga til að kíkja á þessi
skrif, ekki síst þá sem finna sig knúna
til að gera athugasemdir við leik-
dóma sem birtast á netinu. ÞARNA
kunna menn sem sé að nota tæknina
til að halda uppi siðaðri leiklistarum-
ræðu, herskárri en málefnalegri, ekki
persónulegri og ruddalegri (svoleiðis
öllu er líka eytt jafnóðum). Og þó að
innleggin séu kannski misviturleg, þá
er ljóst að flestir hafa byrjað á því að
LESA það sem leikdómarinn skrifaði
áður en þeir viðruðu skoðanir sínar.
Eftir að hafa lesið leikritið og séð
sýningu Borgarleikhússins verð ég
að játa að ég hallast fremur á sveif
með Kananum í þessari milliríkja-
deilu stórveldanna. Bresku sýning-
una sá ég ekki, en heyri á öllum að
hún hafi þótt mjög góð, ekki síst túlk-
un Samuels West á burðarhlutverk-
inu. Höfundurinn, Lucy Prebble, er
bresk kona um þrítugt og verkið er
skrifað af miklum metnaði. Það er að
sjálfsögðu gríðarleg áskorun að ætla
sér að skila í dramatískum búningi
svo flókinni sögu, sögu sem hlýtur að
vinna með tæknilegum og viðskipta-
fræðilegum hugtökum sem flest eru
fyrir utan og ofan sjónhring venjulegs
fólks. Þar við bætist að efninu hafa
áður verið gerð skil í frábærri heim-
ildarmynd sem margir hafa séð.
Prebble nálgast efnið frá ýmsum
sjónarhornum, beitir fjölbreyttum
aðferðum, sem eru ýmist ættaðar úr
alþýðlegri bandarískri dægurmenn-
ingu og evrópskri framúrstefnu;
bæði bandaríska músíkalið og Brecht
koma þar við sögu, og sums staðar er
ekki laust við að absúrdisminn gamli
teygi upp hausinn. Sem er vel við
hæfi, því þetta er absúrd saga. Þeg-
ar bilið á milli veruleika og ímynd-
unar er orðið of breitt, er eiginlega
ekkert eftir annað en súrrealism-
inn. Leikhúsið sjálft sem listform er í
reynd notað sem metafóra um tiltek-
ið mannlegt atferli sem bæði hefst og
endar í leikhúsi – í neikvæðum skiln-
ingi orðsins, samanber þegar við töl-
um um „leikhúsið við Austurvöll“.
Þetta skilur Stefán Jónsson þegar
hann sviðsetur leikinn og þetta skilja
allir sem vinna með honum. Þarna
er unnið af hundrað prósent fag-
mennsku – og natni við smáatriðin.
Ég get ekki gert upp á milli leikmynd-
ar Barkar Jónssonar, búninga Helgu
I. Stefánsdóttur, ljósalistar Þórðar
Orra Péturssonar og tónlistar og leik-
hljóða (tek fram að ég nota ekki orðið
„hljóðmynd“) Helga Svavars Helga-
sonar og fleiri snillinga. Þýðing Eiríks
Arnar Norðdahl hljómaði líka yfirleitt
vel og varpmyndir Gideons Kiers og
grafískar útfærslur voru áhrifamiklar.
Aðeins eitt – en bara af því að ég er
nöldurseggur eins og margir vita og
verð að fá að nöldra smávegis: mikið
óskaplega er ljótt að sjá hljóðnemana
svona utan í ásjónunni á leikendun-
um. Ég skil að það þarf að nota þess-
ar græjur eins og hér er í pottinn búið
og tækni þeirra er vel beitt, en þetta
er engu að síður afar truflandi sjón-
mengun sem maður hefur vanið sig
á að þola í söngleikjum, en pirrar
mann mjög í svona – á heildina litið
– „streit“ leikritum.
En þó að höfundur leiki sér að
ýmsum gamalkunnum leikrænum
formúlum, þá er verkið fyrst og fremst
samið undir formerkjum klassísks
harmleiks. Í grundvallaratriðum er
þetta saga um ofdrambið og afleið-
ingar þess. Flestar aðalpersónurnar
eru sannsögulegar: Jeffrey Skilling,
Andy Fastow og Ken Lay voru allir að-
alleikendur í Enron-dramanu.
Skilling og Fastow sitja nú í tukt-
húsi, en Ken Lay, sem var ein aðal-
sprautan við stofnun Enrons árið
1985 og stjórnarformaður, dó áður
en komið varð yfir hann lögum árið
2006. Hann var þá orðinn mað-
ur gamall og fór víst úr hjartaslagi.
Hann er hér sýndur sem kapítalisti af
gamla skólanum, ógnarlegur potari
og valdastreðill, með góð sambönd í
Hvíta húsinu og hefur nú orðið stór-
um meiri ánægju af að rækta þau en
sinna fyrirtækinu. Samt er hann með
einhverjar leifar af gömlum hugsjón-
um, trú á þá köllun kapítalismans
að skapa mannúðlegt og lífvænlegt
samfélag handa öllum.
Hann er barnslegur og sjálfum-
glaður patríarki sem útdeilir hundrað
dollara seðlum til allra starfsmanna
sem hann rekst á, þegar hjólin snúast,
veiklundaður málsvari gamalla gilda
sem ófreskjurnar, undirmenn hans,
skilja ekki og hafa varla nokkurn tím-
ann vitað af. Gegnumamerísk týpa
og gjörsamlega veruleikafirrtur þegar
hér er komið sögu. Hjalti Rögnvalds-
son leikur hann með kúrekahatt, sem
er vel til fundið, og kemst furðanlega
frá því, þó leikarinn sé vissulega sjálf-
um sér líkur og léttari leikmáti myndi
ekki spilla neinu.
Aðalpersónan er þó Jeffrey Skill-
ing, maðurinn sem gerði Enron á ör-
fáum árum að þeim brauðfætta risa
sem féll svo með hrikalegum afleið-
ingum árið 2001. Það var þá stærsta
gjaldþrot sögunnar þó að brátt yrði
það met slegið og nú sé gjaldþrot En-
rons númer átta í röðinni samkvæmt
yfirliti sem er birt í leikskránni (hún
er einkar vönduð og efnismikil að
þessu sinni). Skilling er hinn siðlausi
„uppi“, maður gæddur óvenjulegum
gáfum sem fleyta honum langt, en
um leið haldinn djúpstæðum sálar-
og skapgerðarbrestum; Billington
líkti persónunni við þær hetjur Chris-
topher Marlowes – mesta samtíma-
skálds Shakespeares – sem sprengja
sjálfar sig á ofmetnaði og hroka, og
ég hygg að það sé nokkuð góð sam-
líking.
Það er ekkert áhlaupaverk að túlka
slíka persónu og óneitanlega djarft
af leikstjóranum að tefla tiltölulega
óreyndum leikara fram í hlutverk-
inu. Stefán Hallur Stefánsson tekst á
við það af einurð og góðum skilningi,
en hann nær ekki þeirri breidd sem
þarf til að gera manninn verulega
hugstæðan; það vantar í hann eitt-
hvert demónskt ofstæki sem hlýtur
að eiga að vera þarna og líka – oftast
nær – þá angist sem heltekur hann
þegar á líður, þó að þá gerði Stefán
Hallur reyndar víða vel. Getur verið
að sá leikhraði sem Stefán leikstjóri
kallar fram – og mér finnst að öðru
jöfnu eiga fullan rétt á sér – sé Stefáni
leikara að einhverju leyti ofviða? Stef-
án Hallur má alltaf vara sig á því að
verða ekki eintóna í framsögn og mig
grunar að leikhraðinn auðveldi hon-
um það ekki hér. Á stöku stað þegar
leið á fyrri hlutann var eins og hann
héldi ekki alltaf nógu skýrum fókusi,
þó að vissulega sýndi hann í óttann
sem vaknar þegar Skilling fer að átta
sig á því hversu fastur hann er orðinn
í eigin svikamyllu. Undir lokin var ég
þó að mestu búinn að missa áhug-
ann á þessum leiðigjarna og sjarma-
lausa maníakk, en það kenni ég líka
– og eiginlega öllu meir – höfundi en
leikara.
Það eru ýmsar góðar senur í leik-
ritinu, einkum fyrri hlutanum, og
þær njóta sín oft vel í höndum leik-
enda. Jóhanna Vigdís Arnardóttir
var afar sannfærandi í Claudiu Roe,
sem er skálduð persóna en myndar
nauðsynlegt dramatískt mótvægi við
Skilling: hæfilega köld og ófyrirleit-
in, en ekki jafn sálarlaus og „strák-
arnir“ sem eru frá upphafi kolklikk-
aðir í sínum stjörnustríðum. Bergur
Þór Ingólfsson var einnig mjög góð-
ur í hlutverki handbendisins Andys
Fastow. Bergur Þór er vaxandi leik-
ari, hægt að vísu, en öruggt. Eitt af
því besta í verkinu er hárbeitt gagn-
rýni þess á hið sjúka andrúmsloft
sem þrifist hefur í fyrirtækjum rekn-
um eftir hinu bandaríska módeli, þar
sem sleikjuskapur og hnífstungur eru
daglegt brauð. En þegar sígur á seinni
hlutann missir verkið flugið, kannski
af því að við vitum hvernig þetta fer
og af því að skáldið nær ekki að við-
halda spennunni þegar að því kemur
að leiða dramað til lykta.
Atriðin með eðlunum í kjallara
Fastows urðu of teygð og réttarhöld-
in voru litlu betri. Lokaræða Skill-
ings, sem botnar leikinn, er eitthvert
hálfkjánalegt bull út í loftið sem höf-
undur hefði betur strikað út. Er þetta
allt saman í raun og veru nokkurt
efni í hefðbundinn harmleik? Harð-
soðnir höfundar heimildaleikhússins
af skóla Tollers, Brechts eða Peters
Weiss hefðu alltént farið allt öðru vísi
að, búið til eitthvað kalt og fræðandi,
en þá er svo sem ekki líklegt að verk-
ið hefði átt nokkurn séns í Vesturend-
anum, hvað þá á Breiðvangi. Þeg-
ar upp er staðið finnst mér það eins
og lenda á milli stóla: verða hvorki
almennilegt sálfræðilegt drama né
kröftugt heimildaleikhús sem legg-
ur allt kapp á að miðla staðreyndum,
kveikja gagnrýnar spurningar, tala til
áhorfenda sem hugsandi fólks. En
misskiljið mig ekki, það eru góðir
bjórar í þessu; vona að það hafi kom-
ið skýrt fram, ef einhver skyldi láta
svo lítið að blogga við þennan dóm.
Mér finnst ástæðulaust að fjalla
um frammistöðu annarra leikenda en
þeirra sem nefndir hafa verið – nema
hvað Vigdís Gunnarsdóttir á sérlega
góða endurkomu í hlutverki hluta-
bréfasala og Halldór Gylfason var eft-
irminnilegur öryggisvörður, trúverð-
ugur fulltrúi hins óbreytta manns í
forretningunni. Þarna er bæði ung-
um leikurum og eldri teflt fram og
þeir ungu standa sig vel, þó að stund-
um sjáist svitinn boga af þeim í hin-
um fýsísku átökum sem þeir þurfa að
inna af hendi. Því þarna er mikil fýs-
ík og mikill kraftur og markviss hrynj-
andi milli lágstemmdra atriða og há-
vaðamikilla. Já, þetta er flott sjó; það
má nú segja. Samt virtust áhorfend-
ur orðnir dálítið lúnir undir lokin,
og klappið fremur borið uppi af vin-
semd og virðingu fyrir góðri og vand-
aðri vinnu en einlægri og innilegri
hrifningu.
Í leikskránni les ég að fyrirtæki,
sem nefnir sig Eþikos og skilgreinir
sig sem „miðstöð Íslands um samfé-
lagsábyrgð“ (hvorki meira né minna)
verði með fyrirlestra og umræður fyr-
ir og eftir sýningar. Þetta hljómar vel
og ekki nema sjálfsagt að hvetja fólk
til að notfæra sér það. Þrátt fyrir allt
finnst mér Leikfélag Reykjavíkur hafa
gert rétt að taka Enron til flutnings.
Jón Viðar Jónsson
Enroná Íslandi
LeikféLag ReykjavíkuR:
Enron eftir Lucy Prebble
Þýðandi: eiríkur Örn Norðdahl
Leikstjórn: Stefán jónsson
Leikmynd: Börkur jónsson
Lýsing: Þórður Orri Pétursson
Tónlist: Helgi Svavar Helgason og
Sigtryggur Baldursson
Hljóðmynd: Helgi Svavar Helgason
og Thorbjørn knudsen
Danshöfundur: Sveinbjörg
Þórhallsdóttir
Myndband: gideon kiers
lEiklist
Enron „Það er ekkert áhlaupaverk að
túlka slíka persónu og óneitanlega djarft af
leikstjóranum að tefla tiltölulega óreyndum
leikara fram í hlutverkinu.“