Náttúrufræðingurinn - 2011, Blaðsíða 34

Náttúrufræðingurinn
86
umhverfi má sjá að þær geta tæp-
ast talist ummerki eftir ,forsöguleg‘
flóð. Ef svo væri hefði gróður átt að
ná að hylja þær og mynda dágóða
jarðvegshulu eins og annars staðar
í nágrenninu. Ekki er hægt að sjá
að um ,móðurnar‘ hafi runnið vatn
sem neinu nemur, eftir ,flóðin miklu‘
með sínum mikla gjóskuframburði,
en í hlýrri vætutíð að sumri myndar
leysingarvatn úr jöklinum þar dálít-
inn læk. Hægra megin á 3. mynd
má sjá hvar lítill lækur hefur gert
sér farveg niður í námuna. Segja má
að nú liggi þjóðvegurinn yfir miðjan
gjóskuframburðinn, en ekki er vitað
hversu þykkur þessi efnisbunki er.
Tekið var þar efni í nýlagða veg-
inn lítið eitt ofar og var grafstálið
um fimm metra djúpt, án skila
og samfellt svo langt niður sem
séð varð (5. mynd). Í fjallshlíðinni
upp af Hólamóðum má einnig sjá
ummerki eftir mikið vatnsrennsli
og má rekja þau allt upp til jökuls-
ins (2. mynd).
Þegar horft er til ummerkja sem
tengjast ,móðunum‘ má telja líklegt
að þau séu afleiðingar eldgoss undir
jökli með tilheyrandi gjóskufalli.
Við það hefur jökullinn bráðnað
og valdið miklum flóðum sem
hafa borið fram gríðarmikla gjósku
niður á láglendið. Við Hólahóla má
sjá að ,móðan‘ hefur skipt sér og
runnið beggja vegna Hóla, en ekki
var auðvelt að sjá tengslin milli
Hólamóðanna og Gufuskálamóð-
unnar. Sú gáta var ekki ráðin fyrr
en eftir margra ára athuganir, m.a.
á kortum og loftmyndum, og lang-
varandi vangaveltur. Vel reyndist
að lýsa ljósrit af loftmyndum, en við
það sjást oft ýmsir drættir í landslagi
sem ekki er auðvelt að greina að
öðrum kosti.
Ekki er vitað til að eldgos hefði
orðið á þessum slóðum eftir að
menn hófu búsetu hér á landi og
því er þetta mál mjög forvitnilegt.4,5
Nöfnin eru svo fjarri núverandi
ástandi landsins að ætla má að fjöldi
manns hafi orðið vitni að þessum
óvæntu atburðum og þeir grópast í
minni og sagnir. Örnefnin og notkun
þeirra í nokkrar aldir benda einnig til
þess. Frásagnir Eggerts Ólafssonar
og Jónasar Hallgrímssonar, sem
áður er getið, eru mjög mikilvægar
heimildir um alþýðuskýringar á
þeim hamförum náttúrunnar sem
þarna urðu. Því má telja sennilegt
að gosið hafi orðið einhvern tíma á
miðöldum þegar fólk var sem flest
,undir Jökli‘.
Gjóskugeiri
Í ágúst sumarið 2009 var ferð minni
heitið upp hjá Eysteinsdal og fyrir
ofan Harðabala í áttina að Jökulhálsi.
Þetta var eftir langvarandi þurrka-
tímabil og var þá allt svart yfir að
líta. Þegar ég nálgaðist vegamótin
við slóðann frá Ólafsvík fór ég að
skoða strjálan gróður í nágrenninu,
2. mynd. Horft til jökulsins frá þjóðvegi sem liggur um Hólamóður.
Náman sést eins og strik rétt ofan vegar. Ljósm.: Guðmundur
Þorsteinsson.
3. mynd. Horft til jökulsins úr námu Vegagerðarinnar ofan
þjóðvegar í Hólamóðum. Rás eftir lítinn læk til hægri. Farveg
flóðsins niður fjallshlíðina ber yfir afturenda bifreiðarinnar.
Ljósm.: Guðmundur Þorsteinsson.
svonefndar Írskubúðir. Þær eru svo til
vestast á nesinu, hið næsta undirfjöllum
jökulsins, rétt hjá hinni svokölluðu
Gufuskálamóðu í skjóli gamals gígs,
Rauðhóls, þeim er fallega og haganlega
fyrir komið á graslendi nokkru, þaðan og
niður til sjávar er aflíðandi sandbreiða
sem sums staðar hefur fært hraunið í kaf.
Sandfláki þessi er alláþekkur árfarvegi,
og í reynd er hann myndaður af vatni,
enda þótt aldrei hafi nokkur á fallið þar.
Hann hefur orðið tilefni sagnarinnar
um Gufuskálamóðu og er um hálfrar
mílu langur, og sléttur sem rudd
þjóðgata, en beggja vegna að honum
úfnir hraunflákar.3
Eggert Ólafsson telur ekki útilokað
að þarna hafi á sínum tíma fallið
stórár til sjávar en Jónasi Hallgríms-
syni virðist mikið í mun að ómerkja
og gera lítið úr hinni ,gömlu sögn‘
um stórárnar tvær. Hann lætur skína
í menntun sína með tilvitnun í jarð-
fræðirannsóknirnar og segir: „sögn
þessi á rætur í algjörri missýn er
stafar af því hvernig landslaginu
háttar“. Síðar segir hann, og verður
þar tvísaga: „Sandfláki þessi er
alláþekkur árfarvegi, og í reynd er
hann myndaður af vatni, enda þótt
aldrei hafi nokkur á fallið þar.“
Móðurnar
Hólamóður eru nú oft þurrar og
áberandi gróðurvana og með því
að bera þær saman við nærliggjandi
81_2#profork070711.indd 86 7/8/11 7:41:49 AM