Náttúrufræðingurinn - 2011, Side 37

89
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Jarðföll
Jarðfallalækur er örnefni sem getur
sagt forvitnilega ,sögu‘ ef vel er
,hlustað‘. Íslenzk orðabók segir um
orðið jarðfall: „ gjá, lægð, sem mynd-
ast, er mold skolar burt undan
yfirborðinu, en síðan fellur það
niður“.1 Þetta var hættulegt öllum
sem í jarðföllin duttu, holbekkt og
því erfitt að komast upp úr þeim.
Grónu landi hallaði gjarnan að
þeim, en þá voru þau talin sérlega
hættuleg börnum og öðru ungviði.
Um tveim öldum eftir gjóskufallið
hafði Hólmkelsá (Hólmkela) fengið
nafnið Jarðfallalækur, vafalaust af
augljósum og gildum ástæðum.
Allar líkur benda til að gjóskan hafi
borist undan halla og í hvössum,
suðlægum vindum, stöðugt safnast
í lautir og vatnsfarvegi. Þegar vatnið
hafði síðan grafið rásir undir vikur-
skaflana hljóta að hafa myndast
þar jarðföll – og það mörg. Skúli
Alexandersson telur að gönguleiðin
um Jökulháls, milli Arnarstapa
sunnan fjalla og Rifs og Hellis-
sands að norðanverðu, hafi legið
um drög Hólmkelsár (Hólmkelu,
Jarðfallalækjar). Þess vegna munu
ferðamenn á þessari leið hafa séð
þessi óvæntu og nýstárlegu undur
náttúrunnar. Þessi jarðföll munu
hafa verið hættuleg ferðalöngum í
slæmu skyggni eða eftir skafrenning.
Sennilegt er að nægilega margir hafi
séð þessi varasömu jarðföll, talað
um þau eða heyrt af þeim sagnir til
að skapa og nota nýtt örnefni, en það
mun einnig hafa gerst forðum daga
eftir að ,móðurnar‘ urðu mönnum
undrunarefni.
Sagnfræði
Hér að framan hefur verið bent
á að sannleikskorn geta leynst í
örnefnum, munnmælum og þjóð-
sögum, þótt ólíklegt geti sýnst, og
rennt stoðum undir vísindalegar
rannsóknir nútímans. Þar eins og
víðar virðist þó þurfa að greina
kjarnann frá hisminu. Ritverk Ólafs
Elímundarsonar, Undir bláum sólar-
sali, sem í þessari grein hefur verið
vitnað til, geymir margvíslegan fróð-
leik um Rifsveiðistöð. Þar kemur
fram að ósinn var og hafði lengi
verið mikilvæg og góð höfn áður en
hann spilltist snögglega af sandburði,
en heimilda um það er getið í upp-
hafi þessarar greinar. Þetta virðist
hafa verið mikið áfall fyrir byggðina
þarna á stóru svæði því að lending-
arskilyrði voru víðast mjög erfið. Eftir
sömu heimildum voru á áratugnum
1880–1890 gerðar tilraunir til að veita
Hólmkelsá (Hólmkelu, Jarðfallalæk)
og Laxá aftur í ósinn. Það var gert í
þeirri von og trú að þær gætu fleytt
sandinum fram í sjó og þannig gert
Rifsós aftur að góðu skipalægi. Þær
tilraunir báru ekki árangur.6
Summary
17th-Century eruption in
Snæfellsjökull?
Three silicic tephra layers are known
from the stratovolcano Snæfellsjökull
(Snæfell) in western Iceland, the upper-
most of which has been dated to about
1750 B.P. That eruption has been
thought to be coeval with the youngest
lava flows from the volcano and hence
its most recent activity. This article re-
lates circumstantial evidence for an un-
known 17th-Century eruption in
Snæfellsjökull.
Sizeable outwash fans to the west
and north-west of the volcano bear curi-
ous names, having the affix ‘móða’
meaning large, slow-moving river.
These fans seem quite incongruous with
present conditions, for they are mostly
dry and even in spring floods occupied
by mere brooks. The outwash deposits
include abundant pumice and rounded
pebbles, in all probability formed in
subglacial eruptions. Naturalists travel-
ling in the region, respectively around
1750 and 1840, described the outwash
fans and recorded local legends of large
rivers that formerly flowed there and
later disappeared into the ground.
Until about 1700, the main trading
post in western Snæfellsnes was at Rif,
due to its good natural harbour in a shel-
tered bay. In the late 17th century, how-
ever, the harbour started filling up with
sediment because rivers entering the bay
(especially Hrafnkela) had changed
course, and in 1686 a petition was made
to the authorities asking for help to bring
them back to their previous courses.
Nothing was done, the bay filled and Rif
lost is function as a harbour for sea-going
vessels. The watershed of the rivers in
question is the highland north of
Snæfellsjökull. There, at 500 m elevation,
the author observed pumice at the sur-
face, embedded in scorched moss, which
suggests late summer with no snow
cover at the time of fall.
Formerly the footpath across from
Arnarstapi in the south to Rif in the
north passed through this watershed
area. At some point in time the upper
reaches of the river entering the sea by
Rif changed name from Hrafnkela to
Jarðfallalækur, meaning ‘hollow-banks
rivulet’ which might indicate that this
part of the way had become treacherous,
in poor visibility at least, due to drifts of
pumice having collected along the river
banks.
It is suggested that a brief explosive
eruption took place subglacially in
Snæfellsjökull in late summer, shortly
before 1686. Low clouds prevented the
eruption from being seen, and a stiff
southerly gale sent the pumice to the
north forming a narrow tephra sector.
The eruption caused floods (jökulhlaups)
that carried forth much debris: meltwa-
ter from the crater itself flowed down
the Hólamóða course to the west where-
as melt from pumice falling on the gla-
cier to the north flowed down the
Gufuskálamóða course to the north-
west. The tephra temporarily dammed
up the rivers draining the area north of
Snæfellsjökull causing them to change
course andover a period of some dec-
ades to fill up the harbour at Rif.
In the 17th century, near the height
of the Little Ice Age, Snæfellsjökull’s
ice cover was at its thickest and gla-
ciers reached farther down the slopes,
thus potentially enhancing floods of
meltwater. It may seem improbable
that no records exist of such an event
but eruptions have been missing from
historical records before; a major fis-
sure eruption weast of Vatnajökull
around 1477 went unrecorded and is
only known from a tephra layer and a
petition sent to the authorities by farm-
ers in North-Iceland complaining about
ash fall.
81_2#profork070711.indd 89 7/8/11 7:41:52 AM