Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2011, Síða 41

Náttúrufræðingurinn - 2011, Síða 41
93 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags stökkbreytingar eru einkennandi fyrir UV-geislunarskaða á DNA.25 UVB-geislun veldur ekki bara skaðlegum stökkbreytingum heldur getur hún skaðað ónæmiskerfi þess sem verður fyrir geisluninni þannig að frumurnar hækka þolmörk sín gagnvart krabbameinsfrumum og æxlum.24 Í slíkum tilfellum nær vefur umhverfis krabbameins- frumur oft ekki að stuðla að eyð- ingu þeirra. Áður var UVA-geislun ekki talin geta valdið breytingum á erfðaefni. Sannarlega eru áhrif hennar mun minni en áhrif UVB, eða um 1000- falt minni á hverja orkueiningu. Hinsvegar er orka UVA-geislunar frá sólargeislun á hvern fermetra á yfirborði jarðar mun meiri en orka UVB. Nú hefur verið sýnt fram á að UVA-geislun getur valdið pýri- mídín-tvíliðun eins og orkuhærri UV-geislun.23,27 Einnig hefur verið sýnt að hún getur valdið innskotum í og úrfellingum úr DNA sem ekki hafa sést eftir UVB-geislun. Ef umræddar stökkbreytingar af völdum UV-geislunar myndast í virkum hluta erfðaefnisins, geni, sem skrifar fyrir próteini tengdu frumuskiptingarferli, eða fyrir beiningu frumunnar í stýrðan frumudauða vegna skemmda (t.d. p53), geta þær stuðlað að æxlis- myndun.28 Greinanleg áhrif háorku- geislunar á menn Nokkur dæmi eru um ýktar aðstæður þar sem fólk hefur orðið fyrir háum geislaskömmtum. Þekktust þeirra eru mesta kjarnorkuslys sögunnar í Tsjernobyl-kjarnorkuverinu í þáverandi Sovétríkjunum 1986 og kjarnorkuárásir Bandaríkjamanna á Nagasaki og Hiroshima í Japan í seinni heimsstyrjöldinni. Stórar tölfræðilegar samantektir hafa verið gerðar á heilsu fólks í kjölfar þess- ara hörmulegu atburða.29–33 Einnig hefur verið fylgst með heilsu fólks sem býr í nágrenni virkra kjarn- orkuvera,29–43 sem og heilsu starfs- fólks þeirra.44,45 Margar geislavirkar samsætur dreifðust frá Tsjernobyl, svo sem joð (131I), sesíum (137Cs, 134Cs) og strontíum (90Sr).40,46 Ekki var aðeins um staðbundna mengun að ræða heldur dreifðist geislavirkni um stóran hluta Evrópu og olli geislun á töluverðu svæði. Mynd 4 sýnir dreifingu 137Cs eftir slysið.47 Sem dæmi má nefna að talið er að um 160 þúsund börn í nágrenni Tsjernobyl hafi orðið fyrir geislun mismunandi geislavirkra samsæta. Með tímanum færðist geislavirkni úr andrúmslofti yfir í jarðveg og þar- afleiðandi einnig matvæli og vatn. Þegar matvæli og drykkjarvatn eru menguð af geislavirkum sam- sætum verður fólk sem neytir þess fyrir innvortis geislun, sem getur valdið töluvert meiri skaða en sama magn geislavirkra efna utan líkama. Það er vegna þess að viðkvæm líffæri eru vernduð fyrir útvortis geislun. Samsætur joðs hafa m.a. mjög alvarleg áhrif, því joð safnast fyrir í skjaldkirtli og getur valdið mikilli geislun þar, enda jókst tíðni skjaldkirtilskrabbameins hjá börnum eftir slysið.48 Þá hefur tíðni brjóstakrabbameins einnig aukist hjá konum sem urðu fyrir geislun í Tsjernobyl sem börn,40 en líkur á brjóstakrabbameini aukast hjá stúlkum sem eru útsettar fyrir geislun fyrir tvítugt.49 Auk fleiri krabbameinstilfella hafa rannsóknir sýnt að litningafrávik eru fjórum sinnum algengari hjá börnum sem urðu fyrir geislun frá Tsjernobyl en hjá viðmiðunarhópum.50,51,52 Lekinn frá kjarnorkuverinu í Fukushima í Japan hefur nú verið metinn sem hæsta stig kjarnorku- slysa. Þetta mat byggist á magni geislavirkra efna (að mestu 137Cs og 131I) sem slapp út í umhverfið, en sú geislun var af stærðinni 1016 Bq. Þótt slysið í Tsjernobyl hafi verið metið á sama stigi fyrir 25 árum, var umfang slyssins í Fukushima einungis um 10% af heildarumfangi Tsjernobyl- slyssins (http://www.nisa.meti. go.jp/english/files/en20110412–4. pdf, 12. apríl 2011). Ástæðan er að hluta til sú að meirihluti þeirra geislavirku efna sem sleppt var og slapp út fauk á haf út, en þar hafa þau minni áhrif á fólk. Þó eiga áhrif á lífríki sjávar eftir að koma í ljós. Stjórnvöld í Japan brugðust skjótt við og nýttu þann þekkingargrunn sem liggur fyrir um áhrif geislunar m.a. vegna Tsjernobyl-slyssins. Stórt svæði umhverfis kjarnorkuverið var rýmt hratt og dreifing mögulega mengaðra matvæla var stöðvuð til þess að sem minnst hætta væri á að almenningur yrði fyrir háum skömmtum útvortis og innvortis geislunar. Nokkur munur er á krabba- meinum og öðrum líkamlegum afleiðingum geislunar á íbúa 3. mynd. Efnafræðileg bygging breytinga í DNA af völdum UV-ljóss. Algengastar eru TT- tvíliður annars vegar og pýrimídín (6-4) pyrímídón-tengingar hins vegar. – The molecular structure of the most common structural changes in DNA caused by UV light. TT dimers and pyrimidine (6-4) pyrimidone connection. 81_2#profork070711.indd 93 7/8/11 7:41:57 AM

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.