Öldrun - 01.11.2008, Blaðsíða 6


www.oldrun.net ÖLDRUN – 27. árg. 2. tbl. 2008
Alþjóðlegar sjúkdómsskilgreiningar
Beinþéttni er mæld með svokölluðum beinþéttnimælum,
sem mæla hve mikið geislatap verður þegar þunnur
röntgengeisli er sendur í gegnum líkamann. Geislatapið
er síðan umreiknað yfir í fjölda gramma af steinefnum á
ákveðna flatarmálseiningu beins (gr/cm2). Geislamagnið
sem viðkomandi verður fyrir er mjög lítið og samsvarar
háloftageislun sem flugfarþegar verða fyrir hálfa leiðina til
Kaupmannahafnar. Það gildi sem fæst við þennan útreikn-
ing er síðan borið saman við aldursmeðaltal einstaklinga
af sama kyni og ættstofn og niðurstaðan síðan gefin upp
annað hvort sem prósentuhlutfall (%) eða sem fjöldi stað-
alfrávika (SD) frá meðaltalinu, og síðari talan nefnd Z-gildi.
Hinsvegar hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin eða WHO
skilgreint beinþynningu (sjá nánar hér að neðan) sem hlut-
fall af hámarksbeinþéttni ungra kvenna og eru þau gildi
einnig gefin upp sem prósentuhlutfall (%) og sem fjöldi
staðalfrávika frá meðaltalinu og er sú tala nefnd T-gildi til
aðgreiningar frá Z-gildinu (Landlæknisembættið, 2004).
T-gildið, þ.e. frávikið frá meðaltalinu mælt með fjölda
staðalfrávika frá hámarksbeinþéttni kvenna eða karla, er
gott spágildi um beinþynningarbrot – sérstaklega með
tilliti til samfallsbrota í hrygg og mjaðmabrota. Í raun er
áreiðanleiki T-gildisins um beinbrotaáhættu sambæri-
legur og blóðþrýstingur spáir fyrir um kransæðastíflu eða
heilaáföll og telst því beinþéttnimæling gott tæki til að
meta brotaáhættu. Almennt gildir um T-gildið, að fyrir
hverja einingu eða hvert eitt staðalfrávik tvöfaldast nærri
brotaáhættan (Mynd 1). Því er það samkvæmt alþjóð-
legum skilgreiningum að einstaklingur er talinn hafa
beinþynningu, þegar beinþéttnin hefur fallið um 2,5 staðal-
frávik frá hámarksmeðaltalinu, þ.e T-gildið er -2,5 – þá er
brotahættan orðin vel marktæk eða í raun tvisvar sinnum
tvisvar, eða rúmlega fjórföld miðað við einstakling sem er
með T-gildi ± 0,0 og því unnt að tala um sjúkdómsástand.
Beinþéttnimælingar
Fullkomnir beinþéttnimælar eða svokölluð DEXA-tæki
eru staðsett við Landspítala háskólasjúkrahús í Fossvogi
(LSH) og við Fjórðungssjúkrahúsið á Akureyri (FSA)
(Mynd 2) og nýlega var þriðji DEXA-mælirinn settur
upp í Hjartavernd. Þá eru til einfaldir beinþéttnimælar,
svokallaðir hælmælar hjá Lyfju og félagasamtökum, t.d
Beinvernd. Þessir hælmælar styðjast við tækni sem bygg-
ist á því að hljóðbylgja er send í gegnum hælbeinið og
miðað við töf hljóðbylgjunnar í gegnum beinið má áætla
beinþéttnina. Þetta eru góð tæki til vitundarvakningar og
grófrar skimunar. Þeir sem koma vel út úr hælmælingu
eru að öllum líkindum (meira en 90%) með góðan bein-
styrk, en þeir sem eru með lág beinþéttnigildi við hælmæl-
ingu ættu að fara í ítarlegri mælingu með DEXA-tæki,
því einungis helmingur þeirra er í raun með beinþynn-
ingu (Alfreð Harðarson, 2001). Einnig er unnt að mæla
beinþéttni með tölvusneiðmyndatækni og þá er einnig
notast við röntgengeisla, en mun meiri en þegar DEXA-
tækni er notuð – auk þess sem tölvusneiðmyndatækni
er mun dýrari tækjakostur en DEXA-tæki. Tölvusneið-
myndatæknin er mjög áhugaverð, því hún mælir ekki
beinþéttnina á flatarmálseiningu eins og DEXA-tæknin
(sjá að framan), heldur mælir hún beinþéttnina í þrívídd
eða á rúmmálseiningu (gr/cm3) og með nútímatækni má
fá ítarlega myndir af uppbyggingu beinsins með tilliti til
hlutfalls beinskeljar og frauðbeins og jafnvel innri gerð
beinsins (Myndir 3).
Beinþéttnimælingar með DEXA-tæki eru nákvæm og
hraðvirk aðferð, en aðeins tekur um 15–20 mínútur að
framkvæma fullkomna mælingu. Auk þess er nákvæmni
DEXA-mælinga mikil þannig að unnt er að fylgja einstakl-
ingum eftir m.t.t. beintaps og meðferðarárangurs.
DEXA-mælingar er „gullaðferðin“ þegar talað er um
beinþéttnimælingar og hér eftir í þessum pistli er átt við
DEXA-mælingar þegar rætt er um beinþéttnimælingar.
Hvernig er unnt að komast í
beinþéttnimælingu?
Til að tryggja góðan aðgang að beinþéttnimælingum, geta
konur 45 ára og eldri og karlar 55 ára og eldri pantað
beinþéttnimælingu á LSH og FSA án milligöngu heil-
brigðisstarfsmanna. Niðurstöður rannsóknarinnar eru
Ábyrgðarmaður: Elva Gísladóttir næringarfræðingur
og verkefnisstjóri næringar hjá Lýðheilsustöð
Útgefið: 7/5/08
Hægt er að skoða og panta meira fræðsluefni um næringu hjá: www.lydheilsustod.is - útgáfur
Mikilvægi hollrar fæðu fyrir heilsuna
Þegar aldurinn færist yfir geta matarvenjur og matarlyst breyst.
Fæðið hefur mikil áhrif á heilsu og líðan og því er mikilvægt að það
sé sem hollast og fjölbreyttast.
Eldra fólki, sem er við góða heilsu og hreyfir sig daglega, hæfir
yfirleitt almennt fæði þar sem tekið er mið af ráðleggingum
Lýðheilsustöðvar-manneldisráðs. Hætta á næringarskorti eykst ef
matarlyst minnkar, hvort heldur er vegna líkamlegra eða geðrænna
sjúkdóma. Þá þarf að gera sérstakar og oft einstaklingsbundnar
ráðstafanir. Orkuþörf minnkar með aldrinum, aðallega vegna
vöðvarýrnunar og minni hreyfingar. Þörf fyrir vítamín, steinefni,
prótein og trefjaefni minnkar hins vegar ekki að sama skapi. Því
þurfa öll næringarefni að vera til staðar í minni fæðuskömmtum.
Hér eru almennar ráðleggingar sem henta heilbrigðu eldra fólki. Aðrar ráðleggingar geta
gilt fyrir þá sem þjást af ýmsum sjúkdómum (t.d. sykursýki tegund 1 eða 2, tyggingar- eða
kyngingarvandamál, háþrýstingi, næringarskorti o.fl.). Best er þá að fá ráðleggingar um
næringu á næstu heilsugæslustöð.
Vökvi - Mikilvægt að drekka vel af vökva yfir daginn. Þorstatilfinning minnkar með aldrinum en
þörfin fyrir vökva minnkar ekki að sama skapi. Því er mikilvægt að drekka vel af vökva yfir
daginn samtals um tvo lítra á dag, t.d. 3-4 glös af vatni, 2 glös af fituminni mjólk, ef til vill 1 glas
af hreinum ávaxtasafa og kaffi eða te.
Meiri trefjar í fæðunni - Hreyfingarleysi ásamt skorti á trefjaefnum og vökva veldur því að
margir aldraðir eiga við hægðatregðu að stríða. Ýmsir sjúkdómar og lyf auka enn frekar á þennan
vanda. Hægt er að auka trefjaneyslu með því að:
Borða meira af grænmeti og ávöxtum - Mikilvægt er að grænmeti eða ávextir séu
hluti af hverri máltíð. Hægt er að velja þurrkaða ávexti sem hluta af magninu yfir daginn.
Borða meira af grófum brauðum og öðrum trefjaríkum kornmat t.d. hýðishrísgrjón
og heilhveitipasta, en minna af sætabrauði, kexi, kökum og sælgæti.
Fituminni mjólkurvörur. Ráðlagt er að fá sér tvö glös/diska/dósa af fituminni mjólk eða
fituminni sýrðum mjólkurvörum daglega til að uppfylla þörf fyrir kalk. Fituminni mjólkurvörur
eru t.d. léttmjólk, fjörmjólk, undanrenna, létt AB-mjólk og sýrð léttmjólk. Ostur getur komið í
stað mjólkur að hluta til. Þeir sem ekki drekka mjólk geta tekið kalktöflur.
Þorskalýsi daglega - Ein barnaskeið (10 ml) veitir ráðlagðan dagsskammt af D-vítamíni.
Fiskur - Æskilegt er að fiskur sé á borðum sem aðalréttur a.m.k. tvisvar sinnum í viku, helst
oftar. Gott er að velja bæði feitan (t.d. lax, bleikju) og magran fisk (t.d. ýsu, þorsk).
Ferskt kjöt – Veljið ferskt kjöt fram yfir unnar kjötvörur, farsvörur, saltkjöt og reykt kjöt
(hakkað kjöt telst fersk vara sem og frosið kjöt).
Matarolía – Notið frekar matarolíu við matseld í stað smjörs eða smjörlíkis til að minnka neyslu
á mettaðri fitu.
Salt – Borðið minna af tilbúnum söltuðum vörum svo sem pakkasúpum og sósum. Notið minna
salt við matargerð og borðhald en notið þess í stað önnur krydd sem ekki innhalda salt.