Dagblaðið Vísir - DV - 18.11.2007, Blaðsíða 17

PV Helgarblað
FÖSTUDAGUR 16. NÓVEMBER 2007 17
SAMFELAGSINS
„Efeinhver segist vilja svipta sig lífi, ber að taka
það alvarlega. Sá sem fær vitneskjuna verðurað
rjúfa trúnað. Oft treysta unglingar vini fyrirhugs-
unum sínum og þá kemur upp sú staða hjá vin-
inum að hann vill ekki rjúfa traustið sem honum
ersýnt. Sitursvo uppi með það að sjá á bak vini
sínum á hörmulegan hátt. Fagfólk á líka að rjúfa
trúnað efþað telur að viðkomandi sé í lífshættu."
Wilhelm Norðfjörð sálfræðingur
„Það er mikilvægt að átta sig á því að
sjálfsvíg er alltaf á ábyrgð þess sem fremur
það en ekki einhverjum að kenna."
ekki talið að barn gœti orðið þung-
lynt en rannsóknir sýni annað.
„Ef einhver segist vilja svipta
sig lífi, ber að taka það alvarlega.
Sá sem fær vitneskjuna verður að
rjúfa trúnað," segir Wiíhelm. „Oft
treysta unglingar vini íyrir hugs-
unum sínum og þá kemur upp sú
staða hjá vininum að hann vill ekki
rjúfa traustið sem honum er sýnt.
Situr svo uppi með það að sjá á bak
vini sínum á hörmulegan hátt. Fag-
fólk á líka að rjúfa trúnað ef það tel-
ur að viðkomandi sé í lífshættu. Þá
á að láta foreldrana vita og foreldr-
ar þurfa að leita sér aðstoðar fagað-
ila þegar þeir óttast um líf barnsins
síns. Sumir sem íhuga sjálfsvíg láta
það í ljósi og þá er einn af lyklunum
sá að hlusta. Ekki fara að gera góð-
látlegt grín, hvetja manneskjuna til
að rífa sig upp úr þessum hugsun-
um eða fara að ráðleggja, heldur að
tala við einhvern sem hefur þekk-
inguna. Óbein tjáning er líka algeng,
þar sem þetta er gefið í skyn. Flest-
um finnst óþægilegt þegar einhverj-
um líður illa og reyna að gera gott úr
öllu með því að segja hluti eins og:
Hættu nú að hugsa svona, ef þú ert
alltaf svona svartsýnn, þá gefast all-
ir upp á þér, lífið er ekki bara dans á
rósum, og svo framvegis. Þetta eru
algeng viðbrögð og röng. Sem betur
fer hefur fræðsla aukist í skólunum,
þó þar sé ekki ráðlagt að ræða sjálfs-
víg beint, heldur um góða og slæma
líðan."
Þarf að gjörbylta íslensku
geðheilbrigðiskerfi
Sigursteinn hefur ákveðnar skoð-
anir á íslenska geðheilbrigðisketflnu.
„Ég vil láta skera geðheilbrigð-
iskerfið alveg upp og gjörbylta því,"
segir hann. „Ég vil láta leggja nið-
ur geðdeildirnar í núverandi formi
og koma upp þjónustukjörnum í
nærsamfélaginu, geðheilsumið-
stöðvum, sem þjóna hverfunum
og starfa í tengslum við heilsugæsl-
una og þjónustumiðstöðvarnar. Þær
gætu leyst af hólmi einhliða lyfja-
lausnir samfélagsins. Lyf geta dug-
að og eru mikilvæg í mörgum tilvik-
um en hamingjuleysi er ekki lagað
með geðdeyfðarlyijum. Með þeim er
hægt að koma í veg fyrir mjög djúpt
þunglyndi, en þú læknar ekki þung-
lyndið með lyijum. Það verður að
gera með öðrum hætti, fá fólk til að
finna tilgang og fá trú á sjáift sig. Við
höfum verið of mikið í því að skóila
fólki inn í hólf og þegar það kemur út
aftur líður því í raun ekkert bemr."
Lyfjanotkun tífaldaðist á
sextán árum
í lokaverkefni Tinnu Traustadótt-
urfrá lyffafrœðideild Háskóla íslands
árið 2000 kom fram að aukning virt-
ist hafa orðið í þunglyndis- og kvíða-
röskunum meðal ungs fólks og notk-
un þunglyndislyffa hefði tífaldast
samanborið við rannsókn frá árinu
1984. Wilhelm ersama sinnis og Sig-
ursteinn þegar við ræðum lyffagjaffr.
„Já, ég get samsinnt því að mér
finnst of mikið gefið af lyfjum,"
svarar hann. „Ég held að íslensk-
ir læknar séu frekar lyfjaglaðir en
það eru auðvitað til geðlæknar sem
nota viðtöl ekkert síður en lyf. Við-
töl eru jafn áhrifamikil og lyf, en
þegar fólk er í sjálfsvígshugleiðing-
um getur það þurft lyf til að komast
úr lífshættu. Geðlæknar fá oft veik-
asta fólkið og þá eru lyf oft algjör-
lega nauðsynleg vegna þess að fólk
getur hreinlega verið of veikt til að
fara í viðtal."
Og viðvíkjandi því hvort þjóðfé-
lagið sé endanlega að ganga afgöfl-
unum svarar Wilhelm:
„Lífsgæðakapphlaupið hefur var-
að lengi. Mér finnst þó þjóðin að-
allega vera að klofna meira. Þetta
samfélag hefur verið „crazy" lengi.
Það er spurning hvort þetta velmeg-
unarkapphlaup geri það að verkum
að við hugsum minna um börnin
en áður. Um það vantar rannsóknir.
Mér finnst þessi kvörtun um að all-
ir séu að flýta sér, allir hafi nóg með
sig, hafa varað í nokkur ár. Hins veg-
ar finn ég í starfi mínu sem sálffæð-
ingur hvað andstæðurnar eru orðn-
ar miklu skýrari milli þeirra sem
eiga peninga og þeirra sem eiga ekki
neitt."
Gleymum að fanga
einfaldleikann
Sigursteinn bendir á að fólki hætti
til að rugla saman lífsgæðum og nýj-
ungum.
„Við höldum oft að nýjungar og
tilbreyting sé það sama og lifsgæði.
Þannig er því ekki farið. Lífsgæði fel-
ast í einfaldfeikanum."
Þar sem við ræðum þessi mál á
mánudagsmorgni, berst talið að opn-
un nýrra verslana um helgina.
„Mörg börn sem nú sitja í skól-
unum hafa lítið sem ekkert talað
við foreldra sína um helgina," bend-
ir Sigursteinn á. „Það þurfti að fara í
nýju dótabúðina, nýju dýrabúðina
og Ikea og gæðastundirnar fóru því
miður margar hverjar fram þar. Þeg-
ar ég er í garðinum mínum, set hend-
urnar ofan í moldina og reyti arfa, þá
líður mér betur en nokkurn tíma í
bíó eða skemmtigarði. Auðvitað er
allt gott í hófi, en ég held við höfum
misst svolítið fótanna í því að fanga
einfaldleikann og líta á hann sem
lífsgæði. Séreinkenni hins íslenska
samfélags hefur í gegnum tíðina ver-
ið þessi nánd og hvernig allir þekkja
næstum því alla; hvernig við látum
okkur hvert annað varða. Þetta finnst
mér vera að breytast verulega mikið.
Afskiptaleysi gagnvart fólki er mikið,
eins og í stórborgum. Fólk lítur hjá
ef einhver liggur í götunni því það
vill ekki blandast inn í málið. Það er
dapurlegt."
Sjálfsvíg yfirleitt skipulögð
Wilhelm nefnir að sumir þekki
allt að flmm manns sem hafa svipt
sig lífi. 1 því geti falist viss hœtta, því
viðkomandi viti þá um leiðir til þess.
„Sá sem ætíar að svipta sig lífi
er oftast nær búinn að ákveða það
með einhverjum fyrirvara," segir
hann. „Fólk í vímuneyslu og hvat-
vísu ástandi gerir stundum það sem
það hefði ekki annars gert og það er
sérstaklega sorglegt. Flestif hugsa
þessi mál fram í tímann, hvað þeir
ætla að gera og hvernig þeir ætla
að gera það. Einhver hluti tjáir sig
um áform sín beint eða óbeint. En
það er mikilvægt að átta sig á því að
sjálfsvíg er alltaf á ábyrgð þess sem
fremur það en er ekki einhverjum
að kenna."
/ gegnum störf sín hefur Sigur-
steinn kynnst fólki sem staðið hefur
frammi fýrir því að ráðgera sjálfsvíg.
Sumir létu verða afþví; aðrir hættu
við.
„Þeir sem hættu við höfðu ekki
skipulagt sjálfsvígið út í ystu æsar og
samviskan varð yfirsterkari. Það fólk
gat ekki hugsað sér að gera foreldr-
um, systkinum og vinum það að fara
á þennan hátt. Samviskan yfirtók
vonleysið. Það er myrkrið sem helt-
ekur þann sem lætur af verknaðin-
um verða; vonleysið og tilgangsleys-
ið tekur yfirhöndina. Ef fólki finnst
það ekki hafa hlutverk og tilgang er
stutt í sjálfsvígshugsanirnar. Að mínu
mati er sjálfsvíg einn ljótasti glæpur
sem hægt er að fremja gagnvart sak-
lausu fólki."
Wilhelm bendir á að ekki hafi tek-
ist að skýra þær sveiflur sem geti ver-
ið íffölda sjálfsvíga milli ára í hinum
ýmsu þjóðfélögum.
„Það hefur verið reynt að finna
orsakaskýringar, en það hefur ekkert
fundist," segir hann. „Voru sveiflurn-
ar vegna þenslu eða kreppu í þjóðfé-
laginu? Menn hafa aldrei komist að
neinu sem er borðliggjandi. Þetta
er eins og með lífsgátuna, við vitum
ekki af hverju einhver lætur af þessu
verða og einhver gerir það ekki. Við
vitum bara að á vissum stundum af-
ræður einstaklingur að hann er til-
búinn að svipta sig lífi. Stundum
varir sú ákvörðun aðeins í nokkrar
mínútur og ef viðkomandi hefur ekki
aðgang að þeim efnum eða hlutum
sem hann ætíar að nota, þá verður
ekkert af sjálfsvíginu og honum dett-
ur þetta ekki oftar í hug. Þess vegna
er það svo mikilvægt að byssueign
sé bundin ströngum skilyrðum og
byssur séu geymdar í þar til gerðum
skápum og það sama má segja um
lyf."
Fræðsla til fagstétta
Úlíkt öðrum löndum hefur ís-
lenska ríkið aðeins á að skipa ein-
um statfsmanni sem er sérstaklega
ráðinn til að vinna að þessum mála-
flokki, sjálfsvígum og sjálfsvígsatferli.
Starfsmaðurinn er Salbjörg Bjama-
dóttir geðhjúkrunatfræðingur sem
staifar hjá Landlækni en með henni
situr Wilhelm í nefnd varðandi þessi
mál.
„Þessi nefnd var skipuð tíl að
setja á laggirnar ákveðið kerfi sem
skyldi taka á þessum málaflokki,
sjálfsvígsatferli, sem er öll sú hegðun
sem beinist í þá átt að fólk hugsi um
að svipta sig lífi. Undanfarin ár hefur
verið lögð gífúrleg áhersla á fræðslu
til ýmissa fagstétta, námsráðgjafa,
heilsugæslunnar, presta, lögreglunn-
ar og fleiri og við erum alveg sann-
færð um að þetta hefur hjálpað fólki
að vera í startholunum og við höf-
um til dæmis farið mikið inn í skól-
ana með fræðslu. Hins vegar er sá
galli á þessu verkefni að fjármagn til
að standa straum af því hefur komið
frá einkaaðilum og til dæmis í þrjú ár
var VÍS það fýrirtæki sem hélt uppi
sjálfsvígsforvörnum að stórum hluta
hér á landi. Nú erum við að leita að
styrktaraðilum og vonandi ber það
árangur. Ég hef sjálfur talið að grunn-
þjónustan þurfi að vera sterkari og
veigameiri, en þá þarf grunnurinn
að vera tryggður af ríkinu, helst með
lögum eða reglugerð eins og gerst
hefur víða á Norðurlöndunum. Þar
eru rekin sjálfsvígsforvarnasetur
sem halda utan um þennan mála-
flokk á meðan íslenska ríkið er með
eina manneskju á launum við þetta.
Gallinn er sá að þurfa að treysta á þá
sem hafa með peningana að gera og
það er skiljanlegt að sama fýrirtækið
vilji ekki setja peninga í það sama ár
eftir ár eftir ár."
Hvað er hægt að gera?
Að mati Sigursteins er ekki von-
laust að snúa við blaðinu og sporna
gegn sjálfavígum.
„í mínum huga er það þríþætt
verkefni. í fyrsta lagi þurfum við að
styðja foreldra betur í foreldrahlut-
verkinu. Það þarf að gerast með
fræðslu og með umræðu í samfé-
laginu, þannig að fólk geti náð bet-
ur utan um þetta vandasama hlut-
verk, sem foreldrahlutverkið er. Þá
um leið þarf að fara yfir gildin: hvað
það er sem skiptir máli og við verð-
um að komast undan þessari miklu
neysluhyggju. Þegar hlutirnir fara
úrskeiðis - því þeir fara alltaf úr-
skeiðis einhvern veginn - séum við
með viðbragðsáætlun sem foreldrar,
skólarnir, íþróttafélögin og aðrir geta
nýtt sér - að alvöru forvarnaráætíun
taki við. Að við séum með gott geð-
heilbrigðiskerfi og félagslegt stuðn-
ingskerfi sem virkar ef fólk er orð-
ið mjög veikt og þarf aðhlynningu.
Þá þurfum við að fara úr þessum
þunglamalegu ríkisstofnunum yfir
í nærþjónustu sveitarfélaganna þar
sem nándin verður meiri, tilfinning-
in fýrir viðfangsefiiinu og aðstæðun-
um er betri. Ef við náum þessum þrí-
þættu skrefum held ég að við séum í |
miklu betri málum."
Wilhelm bendir á að þetta mál-
efni komi öllum við.
„Þetta er samfélagslegt verkefni.
Þetta kemur öllum við. Það er mik-
ilvægt að fólk átti sig á að stund-
um er hægt að telja fólki hughvarf.
Það sem unga fólkið þarf að vita er
að það á að segja frá og rjúfa trún-
að. Það er stöðugt að koma meiri
fræðsla inn í skólakerfið, sem felst í
því að börnum er bent á leiðir, hvað
sé hægt að gera ef þeim líður svo illa.
Það hafa verið gerðar tilraunar víða
um heim niður í yngri bekki gnmn-
skóla og rannsóknir hafa sýnt að það
gefur betri raun að hafa fræðslu um
það hvað er að líða vel og hvað er að
líða illa en að ræða sjálfsvíg. Og ég tek
undir það sem Sigursteinn sagði með
að skilja aðstandendur eftir. Þeir sem
verða fýrir því að missa sinn nánasta
fýrir eigin hendi, verða varla heilir á
eftir. Sorgarviðbrögð eftir sjálfsvíg eru
frábrugðin öðrum sorgarviðbrögð-
um. Aðstandendumir þurfa að tak-
ast á við mjög erfiða hluti á eftir og
þurfa að fá aðstoð. Það er enginn sem
hristir svona lífsreynslu af sér. Sektar-
kenndin er séreinkenni sjálfsvíga og
oftar en ekki er hún algjörlega óraun-
sæ. Fólk fer að kenna sér um ótrúleg-
ustu hluti sem það hafi mögulega gert
eða sagt einhvern tíma í lífinu. Þess
vegnaþarffólksorgarráðgjöf. Fólklifir
í sárindum, er viðkvæmt, fullt af sekt.
Hjá þeim sem hafa gengið í gegnum
hörmungarstríð þess sem kaus að
svipta sig lífi getur einnig komið fr am
léttiryfirþví að hörmungunum sélok-
ið, en þeim létti fýlgir gríðarleg sektar-
kennd. Rannsóknir hafa sýnt að það
er alltaf harmdauði að missa barn og
það skiptir ekki máli hvort dauðinn er
af völdum sjúkdóma, slysa eða sjálfs-
víga. Maður skilur ekki hvers vegna
ungt fólk vill deyja og maður vill ekki
sætta sig við það. Samfélagið má ekki
sætta sig við það."
Þegar birtir mest, þá dimmir
mest...
Margir hafa talið aðnúfarií hönd
algengasti tími sjálfsvíganna. Hátíð
ijóssins er í nánd og þá dimmir oft
mest í sálum margra. En svartasta
skammdegið er ekki tími sjálfsvíga.
„Nei, flest sjálfsvíga verða á vorin,"
segir Wilhelm. „Það er eins og fólk fái
dug og þor með birtunni - en ástæð-
an getur líka verið sú að þá skynjar
fólk að því líður ekkert betur þótt birt-
an umljúki allt."