Dagblaðið Vísir - DV - 18.11.2007, Blaðsíða 40

40 FÖSTUDAGUR 16. NÓVEMBER 2007
Ættfræði DV
Y
Ættfræði DV
Kjartan Gunnar Kjartansson rekur ættir
þjóðþekktra íslendinga sem hafa verið
í fréttum í vikunni, rifjar upp frétt-
næma viðburði liðinna ára og minnist
horfinna merkra Islendinga. Lesendur
geta sentinntilkynningarum
stórafmæli á netfangið kgk@dv.is
Merkir íslendingar
Jónas Hallgrímsson
Æskuár
Jónas Hallgrímsson, skáld, nátt-
úruffæðingur og þjóðfrelsissinni,
fæddist á Hrauni í Öxnadal, þennan
dag fyrir tvö hundruð árum. Foreldr-
ar hans voru séra Hallgrímur Þor-
steinsson, astoðarprestur séra Jóns
Þorlákssonar, skálds á Bægisá, og
Rannveig Jónsdóttir af Hvassafells-
ætt. Fjölskyldan flutti að Steinsstöð-
um í öxnadal er Jónas var á fyrsta
árinu en er hann var á níunda árinu
drukknaði faðir hans í Hraunsvatni.
Skömmu síðar var Jónas sendur í
fóstur að Hvassafelli, til Guðrúnar,
móðursystur sinnar, og þrettán ára
fór hann til náms til Einars Thorlaci-
us, prests í Goðdölum.
Jónas hóf nám við Bessastaða-
skóla 1823 sem þá hafði á að skipa
sem kennurum helstu andans
mönnum þjóðarinnar á borð við
Sveinbjörn Egilsson, Jón Jónsson í
Lambhúsum, Hallgrím Scheving,
séra Árna Helgason í Görðum og
Björn Gunnlaugsson. Skólinn var í
raun vagga þeirrar þjóðfrelsisbaráttu
sem þá var að hefjast og lét sér mjög
annt um íslenska tungu og þjóðlega
endurreisn. í Bessastaðaskóla kynnt-
ist Jónas ýmsum þeim sem áttu eftir
að vera hans nánustu vinir, s.s. Tóm-
asi Sæmundssyni og Páli Melsted.
Fjölnir
Jónas lauk stúdentsprófum 1829
og hugði á frekara nám í Kaup-
mannahöfn en skorti fé til framhalds-
náms. Hann flutti því til Reykjavíkur
sem þá var smábær með um það bil
fimm hundruð íbúa og dvaldi þar
næstu þrjú árin, lengst af sem rit-
ari landfógeta. Hann sigldi síðan til
Kaupmannahafnar 1832 og hugð-
ist stunda laganám en söðlaði fljót-
lega um, hóf nám í náttúrufræði við
Kaupmannahafnarháskóla og sökkti
sér niður í skáldskap, einkum þýska
og norræna rómantík. Hann fékk
snemma dálæti á þýska skáldinu
Heine og þýddi nokkur ljóða hans,
svo sem Álfareiðina, og var í hópi
þeirra sem fyrstir uppgötvuðu snilli-
gáfu H.C. Andersens.
Árið 1835 stofnuðu Jónas og fé-
lagar hans, þeir Brynjólfur Péturs-
son, Konráð Gíslason og Tómas Sæ-
mundsson, ársritið Fjölni sem átti
að vera íslendingum tíl fróðleiks
og skemmtunar. Fjölnir setti sér þó
fyrst og fremst það róttæka pólitíska

ÉÍil m Wm ;
Jónas Hallgrímsson Þessa mynd af Jónasi teiknaði Helgi Sigurðsson læknanemi af
skáldinu á llkbörunum. Myndin birtist fyrst á titilslðu bókarinnar Ljóðmæli og önnur
rit, eptir Jónas Hallgrímsson, útg. 1883.
markmið að vekja þjóðina af pólitísk-
um dvala, blása í þjóðfrelsisglóðina,
minna íslemdinga á forna frægð og
upplýsa þá um það besta í skáldskap
og vísindum álfimnar. í samræmi við
þessi markmið hófst fýrsta tölublað
Fjölnis á ljóði Jónasar, „fsland far-
sælda frón" sem er án efa frægasti og
magnaðasti leiðari sem saminn hef-
ur verið fyrir íslenskt málgagn.
Fjölnir átti sér frá upphafi ýmsa
eindregna málsvara hér á landi úr
röðum yngri presta og frjálslyndari
embættismanna og hefur ugglaust
haft umtalsverð langtímaáhrif á þjóð-
ið talinn ástsælasta skáld þjóð-
arinnar og höfuðsnillingur ís-
lenskrar tungu. Ásamt Bjarna
Thorarensen er Jónas höfuð-
skáld rómantísku stefnunnar á
19. öld hér á landi. Hann hafði
auk þess mikil og róttæk áhrif
á bókmenntaviðhorf íslenskra
menntamanna á sinni tíð, end-
urvakti, ásamt Bjarna, forna
bragarhætti, kynnti fyrir þjóð-
inni erlend form eins og t.d.
sonnetuformið, samanber Ég
bið að heilsa, og gekk á milli bols
og höfuðs á rímnakveðskapnum
sem þá var feikivinsæll meðal ís-
lensks almennings.
Steinsstaðir í Öxnadal Bernskuheimili Jónasar. Myndin birtist I bók Gustavs Winkler
um ísland, útg. 1861.
ffelsisbaráttuna. En ritið lenti fljót-
lega upp á kant við annað íslenskt
tímarit, Sunnanpóstinn, sem gefinn
var út af eldri og íhaldssamari emb-
ættismönnum. Tómas Sæmunds-
son var á heimleið þegar Fjölnir var
stofnaður og var upp frá því prestur
og síðan prófastur að Breiðabólstað
í Fljótshlíð. Hann var helsti drifkraft-
urinn í útgáfu Fjölnis á meðan hon-
um entist heilsa og vildi að ritíð tæki
raunsærra mið af íslenskum þjóðfé-
lagsaðstæðum. En hann átti óhægt
um vik hér heima á meðan hinir rit-
stjórarnir sátu út í Kaupmannahöfn
og fóru sínu ffarn. Jónas var hins
vegar afar dómharður í bókmennta-
gagnrýni sinni (t.d. á íslenskar rím-
ur og Sigurð Breiðfjörð, og eins með
þýðingu sinni á ljóðinu Móðurástj
og Konráð hélt til streitu mjög ein-
strengingslegri stafsemingarstefriu
ritsins. Hvort tveggja varð til þess að
ritið fékk á sig orðspor um yfirlæti
og menntahroka og náði eklci þeim
almenna hljómgrunni sem pólitískt
markmið þess krafðist. Það er engu
að síður talið stórmerlcilegt fyrir skrif
þeirra Jónasar og Tómasar og sem
vettvangur fyrir mörg þeklctustu ljóð
Jónasar.
Skáldið
Jónas varð fljótíega helsta skáld
íslenskra stúdenta í Kaupmanna-
höfn. Hann orti ódauðleg tækisfær-
iskvæði fyrir samkvæmi þeirra, svo
sem Islendingabrag og Til herra Páls
Gaimard, og ýmis helstu ljóða hans
birtust í Fjölni. Ljóð hans urðu þó
tæplega fleyg hér á landi fyrr en að
honum gegnum. En þá fengu þau
byr undir báða vængi og í meira en
hundrað ár hefur hann almennt ver-
Náttúrufræðingurinn
Jónas var án efa mjög efnileg-
ur náttúrufræðingur. Rannsóknir
hans, uppdrættir, athugasemd-
ir og úrvinnsla benda eindregið
til þess að hann hefði náð langt í
jarðffæði og jarðsögu effjárskort-
ur og heilsubrestur hefðu ekld háð
honum. Hann hafði aflað sér mjög
víðtækrar menntunar í náttúruffæði
en án þess þó að ljúka embættisprófi
er Garðstyrkur hans var á þrotum árið
1836. Ári síðar fór hann í rannsólcn-
arleiðangur til íslands á eigin vegum
eftir að hafa fengið til þess styrk og
dvaldist þá hér á landi sumarlangt.
Hann lauk prófum í náttúrufræði
(steinaffæði og jarðfræði) við Kaup-
mannahafnarháskóla 1838, sótti um
styrk til að semja íslandslýsingu, fékk
jákvæð viðbrögð við því og var síðan
aðstoðarmaður tveggja danskra nátt-
úrufræðinga sem voru fengnir tíl að
rannsaka möguleika á námuvinnslu
hér á landi sumrin 1839 og 1840.
Jónas lentí í hrakningum í aftakaveðri
síðsumars 1839 á fjallvegi milli Eyja-
fjarðar og Skagafjarðar og hafði þá
næstum orðið útí, fékk slæma brjóst-
himnubólgu og náði sér aldrei eftir
það. Hann lá rúmfastur í Reykjavík
nánast allan næsta vetur. Sett hefur
verið ffam læknisfræðileg tilgáta um
að Jónas hafi látist af fótbrotinu, sex
árum síðar, vegna þeirrar brjóstveiki
sem ber að rekja til þessara hrakn-
inga.
Síðustu æviárin
Jónas fékk aftur styrk tíl leiðangurs
og íslandslýsingarinnar 1841 og fór
þá víða um landið en kom til Reykja-
vílcur um haustið og var þá orðinn
talsvert skuldugur. Enn fékk hann
ríkisstyrk til að greiða helstu skuld-
irnar við rannsóknir sínar og Hið ís-
lenska bókmenntafélag bauð hon-
um 200 dala þóknun fyrir að koma
til Kaupmannahafnar og ljúka við ís-
landslýsinguna. Hann hélt til Kaup-
mannahafnar 1842 og var búsettur
í Danmörku þrjú síðustu æviárin,
þar af í Sórey, veturinn 1843-1844,
f. 16. nóvember 1807, d.
26. maí 1845
Jónas Hallgrímsson er án
efa ein hugþekkasta per-
sóna íslandssögunnar.
Hann er almennt talinn ást-
sælasta skáld þjóðarinnar,
var ásamt Baldvini Einars-
syni, Tómasi Sæmunds-
syni og Jóni Sigurðssyni
ein helsta þjóðfrelsishetja
íslendinga á 19. öld og var
auk þess merkur náttúru-
vísindamaður. Einkalíf hans
var fremur nöturlegt. Hann
missti ungur föður sinn af
slysförum og var sendur
í fóstur í kjölfarið, missti
marga af sínum kærustu
vinum í blóma lífsins, varð
sjálfur skammlífur, kvæntist
aldrei, var óheppinn í ásta-
málum, lengst af blankur og
svolítill slarkari þó oft hafi
verið gert meira úr því en
ástæða er til.
En ljóð hans eru engu lík
og hafa yljað löndum hans
um hjartarætur í hundr-
að og fimmtíu ár. Þar sér
hver sjálfan sig þó liðin séu
tvö hundruð ár frá fæðingu
þessa höfuðsnillings ís-
lenskrar tungu.
hjá vini sínum, skólabróður og vel-
gjörðarmanni, Japhetus Steenstrup,
sem hafði verið annar dönslcu nátt-
úrufræðinganna sem hingað komu
með Jónasi. Hugmynd Steenstrups
var sú að þeir Jónas ynnu saman úr
þeim rannsólcnum sem þeir stund-
uðu hér á landi. Steenstrup var hins
vegar kallaður í fylgdarlið Friðriks
krónprins sem fór í leiðangur til Fær-
eyja og Skotlands vorið 1844 og flutti
Jónas þá aftur til Kaupmannahafnar.
Síðasta æviárið var Jónasi mót-
drægt í ýmsu. Efasemdir í trúmál-
um höfðu sótt á hann síðustu árin
en áður hafði hann lengst af samein-
að einlæga guðstrú sína og vísinda-
hyggju eins og dæmigert var fyrir
19. aldar menntamenn, meðal ann-
ars með svonefndum skipulags- eða
hönnunarrökum fýrir tilvist guðs. Þá
hafði skammdegisþunglyndi sótt á
hann síðustu árin og feigðin kallaði
að honum, enda hafði hann misst
flesta sína kærustu vini. Þó sinntí
hann nokkuð félagsmálum fslend-
inga í Kaupmannahöfn, ekki síst í
samvinnu við Jón Sigurðsson for-
seta.
Jónas var á leiðinni heim til sín,
seint um kvöld, 20. maí 1845, er hann
datt í stíganum og fékk slæmt opið
fótbrot fyrir ofan öklda. Hann staul-
aðist inn tíl sín og lagðist þar fýrir án
þess að gera vart við sig en var fluttur
á Friðriksspítala daginn eftir. Þar lá
hann í fjóra daga með fullri meðvit-
tmd en fékk hægt andlát 26. maí.
Jónas var jarðaður í glaðasólskini
í Assistentkirkjugarðinum 30. maí
að viðstöddum flestum fslending-
um sem þá voru í Kaupmannahöfn.
Hundrað árum síðar voru líkams-
leifar hans fluttar til íslands og jarð-
settar í þjóðargrafreitnum á Þing-
völlum.
Reykjavík 1836 Ári eftir aö Jónas og félagar stofnuöu Fjölni og ári áöur en Jónas
kom hingaötil lands I sinnfyrsta rannsóknarleiöangur.