Dagblaðið Vísir - DV - 03.10.2014, Blaðsíða 15

Helgarblað 3.–6. október 2014 Fréttir 15
„Þarna eru bara hagsmunir sem berjast“
Sjálfstæðisflokksins, sat í nefndinni
fyrir hönd bænda. Elín Björg sat í
henni fyrir hönd Bandalags starfs-
manna ríkis og bæja. Pálmi sat í
henni fyrir hönd afurðastöðva í
mjólkuriðnaði. Magnús var á þeim
tíma forstjóri Mjólkursamsölunnar
og Auðhumlu og var fulltrúi afurða-
stöðva í mjólkuriðnaði. Sigurður sat
í nefndinni fyrir hönd bændasam-
takanna en var formaður Landssam-
bands kúabænda.
Togast á um niðurstöðu
Í viðtali við Kastljós þann 22. sept-
ember sagði Ólafur Magnússon,
fyrrverandi framkvæmdastjóri og
eigandi Mjólku, að Mjólkursamsalan
og tengdir aðilar væru „með tögl og
hagldir í verðlagsnefndinni“.
Lýsing Björns á starfi nefndar-
innar er hins vegar með aðeins öðr-
um hætti. Hann lýsir starfinu sem
ákveðnu reiptogi þar sem hags-
munaaðilar koma með ákveðnar
forsendur og niðurstöður sem svo
er togast á um. „Ef menn ætla að
biðja um eitthvað þá koma þeir fram
með rök og svo koma mótaðilarnir
fram með gagnrök. Þetta var samt
ekki þannig að þeir segðu 100 krón-
ur og svo sögðum við 25 krónur og
sameinuðumst í 65 krónum. Menn
komu bara með sínar forsendur og
svo voru þær ræddar. Okkar hlutverk
var auðvitað að vinna sem best fyr-
ir neytendur en á sama tíma þá þarf
líka að gæta að hagsmunum bænda.
En sannarlega var það oft þannig að
þeir vildu fá meira en við vorum til-
búin að samþykkja. Menn voru að
tefla með sín rök.“
Elín Björg segir sömuleiðis að hún
geti ekki sagt að henni finnist fulltrú-
ar MS og bænda hafi hagað vinnu
sinni í nefndinni með óeðlilegum
hætti. „Nei, þegar við komumst
sameiginlega að niðurstöðu þá er
kannski erfitt að segja það. Þá er það
auðvitað þannig að þá finnst manni
að sanngirni hafi verið gætt.“
Vissi ekki um endurgreiðsluna
Aðspurður hvað honum finnist um
úrskurð Samkeppniseftirlitsins um
Mjólkursamsöluna, og umræðuna í
kjölfar hans, segir Björn að það sem
hafi komið honum mest á óvart sé
að Mjólka hafi fengið yfirverðið á
hrámjólkinni endurgreitt eftir kaup
Kaupfélags Skagfirðinga á fyrirtæk-
inu. Um var að ræða endurgreiðslu
upp á 50 milljónir króna sem byggði
á þeirri forsendu að Kaupfélag Skag-
firðinga, sem stór hluthafi í MS og
tengdur aðili, ætti rétt á að fá hrá-
mjólkina á lægra verði.
Þetta kom Birgi verulega á óvart.
„Ég vissi ekki um þessa endurgreiðslu
– ef það er rétt að Mjólka hafi feng-
ið þetta endurgreitt. En þetta er eitt-
hvað sem er ekki inni á okkar borði.“
Á valdi hagsmunaaðila
Eftir samtalið við Björn þar sem
hann lýsti verklagi nefndarinnar er
ekki óeðlilegt að spyrja sig að því
hversu heppilegt það sé að hags-
munaaðilar sitji í verðlagsnefnd bú-
vöru. Nefndin á strangt til tekið að
teljast vera opinber nefnd og á valda-
hlutfallið í henni að endurspegla
breiða hagsmuni. Hagsmunir skatt-
greiðenda og neytenda annars vegar
og Mjólkursamsölunnar og bænda
hins vegar. Í vinnu nefndarinnar tog-
ast á þessir hagsmunir: Það sem er
gott fyrir neytendur er ekki endilega
gott fyrir Mjólkursamsöluna og kúa-
bændur og á sama tíma þarf það sem
er hagstætt fyrir MS og bændur alls
ekki að vera gott fyrir neytendur.
Þegar valdahlutfallið í nefndinni
síðastliðin ár er skoðað sést ágæt-
lega hversu mjög hallar á neytendur í
verðlagsnefndinni. Í ljósi þess hversu
tengdur Ólafur Friðriksson er Kaup-
félagi Skagfirðinga, meðal annars í
gegnum viðskiptatengsl sem snerta
ekkert landbúnað eða búvörur, verð-
ur ekki annað sagt en að óheppilegt
sé að hann sé fulltrúi landbúnað-
arráðherra í nefndinni. Þó að Björn
beri Ólafi vel söguna þá eru tengsl
hans við Kaupfélag Skagfirðinga
með þeim hætti að algjört hlutleysi
hans gagnvart fyrirtækinu og stjórn-
endum þess verður að minnsta kosti
dregið í efa. Í svo mikilvægri nefnd,
sem hefur svo mikilvægu hlutverki
að gegna fyrir neytendur, þá þarf
hæfi formannsins að vera hafið yfir
allan vafa. Með Ólafi hafa Mjólkur-
samsalan og bændur fimm menn af
sjö í verðlagsnefndinni.
Spurningin sem vaknar er hvort
ekki væri best ef slík nefnd væri ein-
göngu skipuð óháðum einstakling-
um sem þyrftu þá að vega og meta
hagsmuni neytenda, framleiðenda
og Mjólkursamsölunnar til jafns við
ákvörðun verðlags.
Tiltölulega fámennur hópur
Ólafur var skipaður formaður
nefndarinnar í valdatíð Guðna
Ágústssonar í ráðuneytinu og hefur
setið þar sem formaður æ síðan.
Guðni er svo aftur maðurinn á bak
við búvörulögin sem sett voru árið
2004 sem unnið er eftir í mjólkur-
iðnaði í dag. Eftir að Guðni Ágústs-
son lét af þingmennsku var hann
ráðinn sem framkvæmdastjóri af-
urðastöðva í mjólkuriðnaði en þau
samtök eiga einmitt tvö fulltrúa í
verðlagsnefndinni – jafn marga og
neytendur. Mjólkursamsalan og
Kaupfélag Skagfirðinga stýra sam-
tökum afurðastöðva í mjólkuriðnaði.
Guðni hefði ekki verið ráðinn í starf-
ið nema með vitund og vilja stjórn-
enda Mjólkursamsölunnar og Kaup-
félags Skagfirðinga.
Þannig er um að ræða tiltölulega
fámennan hóp manna sem valda
kerfið í mjólkuriðnaði á Íslandi og
hafa gert um árabil. Valdahlutfallið
í verðlagsnefnd búvara endurspegl-
ar engan veginn þá miklu hagsmuni
sem almenningur og neytendur eiga
að gæta innan hennar og nýtur sá til-
tölulega fámenni hagsmunahópur
sem stendur á bak við Mjólkursam-
söluna og Kaupfélag Skagfirðinga
töluverðs aflsmunar inni í nefndinni.
Þessir aðilar segjast vera að vinna að
hagsmunum almennings en spurn-
ingin er hvort úrskurðurinn sýni
fram á annað.
„Heggur nærri einokun“
Í úrskurði Samkeppniseftirlitsins
um samkeppnislagabrot Mjólkur-
samsölunnar segir um tengsl bú-
vörulaganna frá 2004 við fákeppn-
ina sem skapaðist á mjólkurmarkaði
á Íslandi: „Á rannsóknartímabili
þessa máls (2008–2013) var MS í
markaðsráðandi stöðu. Breytingar
sem leiddu af lögum nr. 85/2004,
sem breyttu búvörulögum, sköpuðu
ástand í íslenskum mjólkuriðnaði
sem heggur nærri einokun. Með
stofnun MS á árinu 2006 átti sér stað
mikil samþjöppun á markaðnum og
búvörulög leyfa MS og KS mjög nána
viðskiptalega samvinnu. Nánast allir
mjólkurframleiðendur á landinu eru
eigendur að móðurfélagi MS og það
félag hefur á rannsóknartímabilinu
keypt a.m.k. yfir 90% af allri hrámjólk
sem seld hefur verið hér á landi.“
Þannig er það mat Samkeppnis-
eftirlitsins að búvörulögin eigi stóran
þátt í því að hafa skapað það einok-
unarástand sem uppi er á mjólkur-
markaði.
Endurskoðun eina leiðin
Björn segir að hann telji að endur-
skoðun á búvörulögunum frá ár-
inu 2004 sé eina leiðin sem hægt
sé að fara í kjölfarið á úrskurði
Samkeppnis eftirlitsins. „Ég held að
þetta leiði til þess að breyting verði
gerð á þessu. Mér sýnist, út frá þess-
um úrskurði Samkeppniseftirlitsins,
að eina leiðin sé að endurskoða þessi
búvörulög og þetta fyrirkomulag allt.
Ég held það. En ég er samt ekkert viss
um að það verði til hagsbóta fyrir
neytendur; frjáls markaður hefur
ekki alltaf verið til hagsbóta fyrir þá.
Þetta þarf að skoða mjög vel.“
Elín Björg segist telja að endur-
skoðun á verðlagningarkerfinu í
mjólkuriðnaði sé eina leiðin sem fær
er ef úrskurður Samkeppniseftirlits-
ins verður staðfestur. „Mér finnst
áhugavert hvað kemur út úr þessari
áfrýjun. Ef þetta verður staðfest þá
finnst mér blasa við að þetta form af
verðlagningu sé bara liðið undir lok.“
Bíða niðurstöðu
Hagfræðistofnunar
Björn segir að nefndarmenn úr verð-
lagsnefnd búvöru bíði nú eftir niður-
stöðu frá Hagfræðistofnun Háskóla
Íslands um hvernig nefndin hafi
staðið sig. Hann segist telja að full-
trúar neytenda í nefndinni hafi oft
og tíðum komið í veg fyrir að verð á
búvöruafurðum hafi verið hækkað
ótæpilega.
Elín Björg segir að stutt sé í
að Hagfræðistofnun skili niður-
stöðu sinni um starf nefndarinn-
ar. Hún segir að fulltrúar neytenda
í nefndinni hafi óskað eftir athugun
óháðs aðila á starfinu og að land-
búnaðarráðuneytið hafi greitt fyrir
þá vinnu.
Elín Björg segir að hún bíði
einnig eftir þessari niðurstöðu Hag-
fræðistofnunar sem þau Björn hafi
farið fram á og landbúnaðarráðu-
neytið kostar. „Það sem mér finnst
kannski einna merkilegast í þessu
er að það vorum við, fulltrúar neyt-
enda í verðlagsnefndinni, sem fór-
um fram á það að utanaðkomandi
aðili myndi rýna í vinnu nefndarinn-
ar. Og það er einmitt það sem er ver-
ið að gera núna hjá Hagfræðistofn-
un Háskóla Íslands. Við byrjuðum að
tala um það fyrir nokkuð löngu síðan
að það þyrfti að fá utanaðkomandi
aðila til að skoða þetta. Það verður
mjög áhugavert að fá þá niðurstöðu,
sem mér skilst að sé frekar stutt í að
komi. Bæði ASÍ og BSRB hafa sagt að
samtökin muni ekki tilnefna í verð-
lagsnefndina fyrr en þessi niður-
staða liggur fyrir. Í ljósi þessarar
niðurstöðu þá verður skoðað hvort
tilnefnt verður í verðlagsnefndina
eða hvort þetta verður gert með öðr-
um hætti. Þá kemur bara í ljós hvort
þessi nefnd hafi skilað einhverjum
árangri eða ekki. Við viljum auðvit-
að ekki sitja í slíkri nefnd, sem skilar
engum árangri.“
Tvennt mun því líklega hafa
áhrif á hvernig umræðan um verð-
lagningu á búvörum, meðal annars
hrámjólk, mun þróast á næst-
unni. Annars vegar hvernig áfrýj-
unarnefnd samkeppnismála tekur
á áfrýjun Mjólkursamsölunnar, og
eftir atvikum hvernig málið fer fyrir
dómstólum. Hins vegar hvaða niður-
stöðu Hagfræðistofnun kemst að um
starf verðlagsnefndarinnar á liðnum
árum. n
stöðu Hagfræðistofnunar um störf nefndarinnar n Togstreita og hagsmunabarátta
„En sannarlega var
það oft þannig að
þeir vildu fá meira en við
vorum tilbúin að sam-
þykkja.
– Björn Sæbjörnsson
Telja stöðuna óheppilega
Fulltrúar neytenda í verðlags-
nefnd búvöru telja úrskurð
Samkeppniseftirlitsins benda til
að heppilegt sé að að finna aðrar
leiðir til ákveða verðlagninguna.
Þórólfur Gíslason er forstjóri
Kaupfélags Skagfirðinga sem
úrskurðurinn snýst að hluta um.
Stór gerandi Guðni Ágústsson,
fyrrverandi þingmaður og land-
búnaðarráðherra, er stór gerandi í
þróuninni á mjólkurmarkaði á liðn-
um árum. Hann var landbúnað-
arráðherra þegar búvörulögin voru
sett og er nú framkvæmdastjóri
afurðastöðva í mjólkuriðnaði.
Mynd SigTryggur Ari