Málfregnir - 01.10.1988, Blaðsíða 13

GUÐRÚN KVARAN
Lög um íslensk mannanöfn
Inngangur
í haust eru liöin 75 ár frá því að fyrst
voru sett lög um íslensk mannanöfn.
Fyrstu áratugina á eftir létu ýmsir
framámenn þjóðarinnar sig mannanöfn
allmiklu skipta og sýndist sitt hverjum.
Nú um skeið hefur verið hljótt um gild-
andi nafnalög þótt hver, sem vilja hefur,
sjái að þau eru lítið annað en dauður
bókstafur og afleiðinga þess verði vart í
æ ríkara mæli.
Hér er ætlunin að rekja í stuttu máli
sögu íslenskra nafnalaga, segja frá
skiptum skoðunum og þeim tilraunum
sem gerðar hafa verið til þess að ráða bót
á úreltri löggjöf.
Elsta Iöggjöf um mannanöfn
Á síðari hluta 19. aldar fór talsvert að
bera á því að íslendingar skiptu um nöfn
að eigin geðþótta, breyttu skírnarnafni
sínu eða tækju upp ættarnöfn, ýmist ný
eða gömul. Notkun ættarnafna á íslandi
er talin hefjast á 17. öld, og elsta nafnið
mun vera Vídalín, tekið upp af Arngrími
Jónssyni lærða. Barnabörn Arngríms
tóku sér síðan nafnið Vídalín. Litlu
yngra er nafnið Thorlacius.
Fram undir miðja 19. öld fjölgaði ættar-
nöfnum hægt og sígandi, og af manntal-
inu frá 1855 má sjá að þau voru orðin
108, borin af mönnum fæddum á íslandi.
f>á tók þeim að fjölga verulega og árið
1910 voru þau orðin 297.
Mörgum féll þróunin illa, og töldu
þeir að þessi siður færi í bág við fornan
landssið. Aðrir voru fýlgjandi ættarnöfn-
um, en ekki voru allir á eitt sáttir um
hvaða nöfn skyldu leyfð og eftir hvaða
reglum ætti að mynda ný nöfn. Guð-
mundur Kamban ritaði t.d. grein í Skírni
1908, þar sem hann færir fram rök fyrir
notkun ættarnafna og bendir á leið til
þess að mynda ný ættarnöfn. Hún fólst í
því að velja stofn orðsins eða eignarfall
þess. „Ef þessari reglu er fylgt, þá er
ekkert annað gert en það, að lögmál,
sem til er í málinu, er ekki vanrækt. Og
úr því að búningurinn er alíslenzkur, þá
er það hverjum í lófa lagið, að láta
nöfnin verða háíslenzk að öðru leyti, láta
orðin vera íslenzk, merkinguna íslenzka.
Það getur hver, sem vel kann að velja“
(bls. 174-175).
Þessu svaraði séra Jóhannes L. L.
Jóhannsson í Skírni næsta ár og taldi
reglu Guðmundar gagnslitla og ýta jafn-
vel undir beygingarleysi. Að hans dómi
væri sjálfsagt að halda „nefnifallsmerk-
inu í ættarnöfnum“ (bls. 63), hvert sem
kyn þess væri, t.d. að kona gæti borið
nafnið Gróa Galtarlœkur. Það væri í
samræmi við forn viðurnefni. Jóhannes
var enginn ákafur talsmaður ættarnafna
og taldi að þau gerðu aðeins það gagn að
auðveldara væri að greina alnafna í
sundur. „En hér mun lfka alt gagnið upp
talið og er hætt við að meira sé mist en
fengið við nýbreytni þessa ..." (bls. 64).
Ýmsir fleiri tóku þátt í þessari umræðu
um ættarnöfnin. Brynjúlfur Jónsson frá
Minna-Núpi skrifaði greinar í Lögréttu
(28., 30. og 33. tölublað) 1908 á móti
ættarnöfnum, og í Norðurlandi 19. sept-
ember 1908 birtist grein undir dulnefn-
inu „Ólafur farmaður", þar sem lagt var
til að menn tækju upp ættarnöfn af því
tagi að þeir kölluðu sig frá, úr og af með
viðeigandi staðarheiti.
Þegar hér var komið, var stutt í að
13