Málfregnir - 01.12.1990, Blaðsíða 20

dæmi daglega í liverju íslenzku hlaði og heyra
í ríkisútvarpinu, að ættarnöfn eru beyg-
ingarlaus, einnig í eignarfalli, og er sýnt,
hvert stefnir. Þau munu slæva tilfinning
vandaðs máls og flýta fyrir margs konar mál-
lýtum. ...
Þrátt fyrir þetta leit Alexander Jóhann-
esson svo á, „að ekki sé hægt að hrófla
við þeim ættarnöfnum, sem nú eru not-
uð, hvorki þeini, sem teljast mega lög-
leg, né þeim, sem eru brot á gildandi lög-
um“ (sama stað).
Hér mætti bæta við nokkrum athuga-
semdum um málfræði ættarnafna.
Eiginnöfn eru nafnorð (eins og flest
einyrt nöfn), en því má velta fyrir sér
hvort ættarnöfn séu nöfn í sama skiln-
ingi. Ekki verður betur séð en flest ætt-
arnöfn vanti sum aðaleinkenni ísienskra
nafnorða og mannanafna, og lýsingarorð
eru þau ekki heldur. Þetta skal reynt að
skýra betur.
Nafnorð eru kynbundin, þ.e. hvert
nafnorð er karlkyns, kvenkyns eða hvor-
ugkyns, en ættarnöfn eru kynlaus (nær
undantekningarlaust). Það á jafnvel við
þegar kynbundin nafnorð hafa verið
gerð að ættarnöfnum. Til dæmis er ör-
nefnið Njarðvík kvenkynsorð, en sem
ættarnafn hefir það ekkert málfræðilegt
kyn. Það gengur bæði með karlmanns-
og kvenmannsnöfnum, fallbeygist þó
ekki eins og örnefnið og kynbeygist ekki
heldur eins og lýsingarorð.
Úr því að ættarnöfnin hafa yfirleitt
ekki málfræðilegt kyn er ekki við því að
búast að þau geti fallið inn í beygingar-
flokka íslenskra nafnorða (sem eru kyn-
bundin). Og úr því að þau kynbeygjast
ekki heldur eiga þau hvergi heima sem
fallorð í íslensku beygingarkerfi.
Af þessu leiðir að enginn hefir getað
gefið fullgilda reglu um fallbeygingu ætt-
arnafna þótt oft hafi verið um það efni
spurt.
í áliti ættarnafnanefndarinnar 1915 er
vikið að beygingu ættarnafna með þess-
20
um orðum (íslenzk mannanöfn. Lög,
nefndarálit og nafnaskrár, bls. 13):
Um beygingu ættarnafna verður máltilfinning
manna að skera úr. Það leiðir af sjálfu sér, að
þau nöfn sem sett eru í þágufalli eða eignar-
falli, verði ekki beygð. Að vorum dómi væri
það lang-æskilegast, að ættarnöfn væru alveg
óbeygjanleg. Þau eru það nú í daglegu máli,
þegar talað er um konur. Enginn segir: til frú
Laxdals, heldur til frú Laxdal. Hins vegar
mundu menn segja: til herra Laxdals. I þessu
er ósamkvæmni, þvf að engin skynsamleg
ástæða er til að beygja nafnið fremur, þótt
það sé haft um karlmann.
Þeim, sem óttast að af því leiði málspill-
ingu, að hafa heilan hóp orða óbeygjanlegan,
má benda á það, að í málinu er til fjöldi
óbeygjanlegra nafnorða, sem engan óskunda
hafa gert og hver maður kann að nota. Hins
vegar er það kunnugt, að nöfn fylgja nokkuð
öðrum lögum en önnur orð málsins og verða
síður til fordæmis um beygingar, en sameigin
nafnorð, og var réttilega bent á það (af Jóni
Ólafssyni) við meðferð þessa máls á þinginu.
(Sjá Alþ.tíð. 1913 C. 1915.)
Sitthvað má um þessi ummæli segja (t.d.
um fjölda óbeygjanlegra nafnorða). En
þótt reynt sé að bera sig vel gera þau
ekki annað en staðfesta það að ættar-
nöfn falla ekki að íslensku málkerfi eins
og það hefir lengst af verið. Þau eru
miklu fremur eins konar viðbót við það,
haga sér eins og sérstakur orðflokkur
sem var ekki fyrir í málinu og enginn veit
hvernig á að fara með í beygingu. En
þetta er andstætt almennri vitund um að
ættarnöfn séu nafnorð og verði að haga
sér í samræmi við það. Þarna verður því
árekstur við málkerfi og málvitund,
hvernig sem reynt er að berja í brestina.
Andstaðan við ættarnöfnin er þá ekki
eingöngu sprottin af umhyggju fyrir
varðveislu þjóðlegs nafnsiðar, heldur á
hún rætur í málinu sjálfu. Málið rís gegn
þeim. Þau samrýmast ekki eðli þess eða
formseiginleikum, þegar á heildina er
litið.