Bændablaðið - 19.06.2014, Blaðsíða 28

28 Bændablaðið | Fimmtudagur 19. júní 2014
Lesendabás
Aðbúnaður í fjósum
Viltu bónus? – 1. hluti
Ég hef gegnum tíðina og þegar ég
starfaði sem mjólkureftirlitsmaður
varið miklum tíma í að fá
mjólkurframleiðendur í
forvarnarvinnu, bæði vegna líftölu
í mjólk og frírra fitusýra (ffs) en
ekki síst þegar júgurheilbrigði
og frumutala á í hlut, því ljóst
er að lyf eru engin lausn heldur
þrautarlending þegar júgurbólga
er annars vegar.
Þegar líftalan skutlast upp eða
stighækkar eða mæling er há í ffs
er oft of seint í rassinn gripið og
bónusgreiðsla viðkomandi mánaðar
er fokin út í veður og vind og verður
ekki aftur tekin.
Frekar fúlt finnst bændum
„oftast“, því til eru bændur og ég
þekki nokkra sem gefa lítið fyrir
bónusinn og finnst forvarnarvinna í
þessum efnum illa launuð. Hverjum
er sama um bónusinn og hverjum
ekki skiptir ekki máli en mér finnst
það hljóti að muna um að fá um 1,70
kr./l í ofanálag fyrir gæðamjólk, t.d.
þýðir það fyrir 350 þúsund lítra
bú tæpar 600.000 kr. á ári takist
að framleiða úrvalsmjólk í öllum
mánuðum. Einn bóndi í þessum
stærðarflokki sagði að bónusinn
borgaði allan dýralækniskostnað
búsins á árinu auk nokkurra kassa
af rauðvíni eins og hann orðaði það
sjálfur og glotti um leið, greinilega
ánægður með lífið og tilveruna.
Forvarnir gegn júgurbólgu og
hárri frumutölu
Ætla að byrja á að viðra skoðanir
mínar á forvörnum og vinnu gegn
júgurbólgu og hárri frumutölu jafnvel
þó svo að MS hafi nú ráðið dýralækni
til að aðstoða mjókurframleiðendur
í þeim efnum og vonandi að
kúabændur kunni að meta það ágæta
framtak. En sem sé, frumutalan fyrst
og síðar pistlar um önnur atriði sem
varða bónusgreiðslur. Ég vona að það
sé ljóst að þó að ég nefni hér og fari
yfir atriði og vinnubrögð sem allir
bændur þekkja vel og þarf vanalega
ekki að segja þeim er ekki hægt að
úttala sig um þessi mál nema nefna
alla flóruna, sama hve augljós hún
er vönum bændum.
Gott atlæti smákálfa skilar sér
Það er eðlilegast að byrja á því að
ræða smákálfana, kvígurnar, sem
góða byrjun á forvörnum og það
er óumdeilanlega skynsamlegt að
reyna að tryggja að byrjun sogatferlis
verði ekki í smákálfastíunum. Ef
smákálfarnir læra að sjúga hver
annan í uppeldinu eru mun meiri líkur
á sugum á eldri stigum, þeir byrja
oft vegna vanlíðanar og leiðinda að
sjúga eyru hver annars og rata síðan
oftast að lokum í júgursvæðið. Góð
forvörn við slíku er að kálfunum líði
vel og eru þá leguaðstæður og þurrt
umhverfi stærsti þátturinn, þ.e. hafa
þá t.d. á þurrum og miklum hálmi við
hæfilegt hitastig 13–15 °C og þrif séu
það góð að flugnaplága angri þá ekki.
Það er hörmung að sjá smákálfa
þakta flugum sem angra þá og skríða
inn í eyru þeirra og augu. Smákálfum
við slíkar aðstæður líður verulega
illa og þeir eru vansælir. Forvörn
við flugnaplágu er hreinlæti, hreinir
gripir, góð loftræsting, lágt hitastig
og hafa flugnaspjöld eða láta eitra
ef ekki tekst að halda flugunni í
skefjum.
Lítil rýr kvíga sem elst upp
við lakar aðstæður verður sjaldan
góð mjólkurkýr og beri hún með
júgurbólgu er líklegt að hennar
fyrsta mjaltaskeið verði einnig
hennar síðasta. Byrjið strax að leyfa
þeim að kroppa í fóðurbæti, það
eykur á þroskaferli þeirra. Aldrei
skyldi hafa smákálfa á berum
steinbitum, raunar ekki nokkra
skepnu. Smákálfum virðist einnig
líða betur innan um aðra kálfa á
svipuðu reki, eru félagslyndir og kúra
sig saman þegar þeir liggja, þannig
að góð hóphálmstía er að mínu mati
mun betri en einstaklingsbox ef
þroskaferli er haft til hliðsjónar.
Það er gríðarlega áríðandi að
hálminum sé haldið þurrum, þ.e. að
bætt sé reglulega á hann og síðan
mokað út og endurnýjað þegar hann
fer að verða blautur og skítugur.
Einnig er talið frumskilyrði að
smákálfurinn fái mikinn brodd fyrstu
dagana eftir fæðingu því þannig fær
hann mótstöðuna gegn sjúkdómum
og byggingu ónæmiskerfisins frá
móðurinni og þéttingu garnakerfisins.
Þetta er allt saman forsenda þess að
kálfurinn haldi hreinlega lífi og nái
hreysti.
Eldri kvígur og aðbúnaður
í stíum og básum
Þegar kemur að eldri kvígum þ.e.
eftir 6 mánaða aldurinn er það sama
uppá teningnum þ.e. þurrt og gott
legusvæði, annnað hvort hálmur
eða það sem ekki er síðra, mjúkir
legubásar. Síðan er hið augljósa
eftir, að halda fengnum hlut þegar
kýrin er farin að mjólka og þar ber
fyrst að nefna að borið sé í básana
og þeim haldið eins þurrum og
hægt er. Skynsamlegt er að nota
gott sag og blanda því saman 50/50
eða 60/40 við t.d. Staldren, sem er
þurrkandi og sýklahemjandi duft
sem fæst víða, m.a á Bústólpa. Sér
í lagi er þetta mikilvæg forvörn í
lausagöngufjósum þar sem kýr
liggja ekki á sama básnum og geta
því mögulega lekið sig í bása út
um allt fjós, sem getur haft þær
afleiðingar að smitferli eykst til
muna. Notið aldrei spæni undir
kýr vegna hættu á að flísar stingist
í spena eða spenaop og myndi sár
sem oftast endar með júgurbólgu
því aragrúi er af sjúkdómsvaldandi
sýklum í básunum sem bíða færis
að komast í æti.

Júgurbólgan
Ef hægt er ber að reyna að mjólka
kýr með júgurbólgu á eftir
heilbrigðum kúm. Þetta er raunar
erfitt í lausagöngu og nánast
ógerlegt í róbótafjósum en þar
gerir þetta minna til því róbótinn
skolar hylkin eftir hverjar mjaltir og
minnkar þannig líkur á millismiti.
Ef júgurbólga er mikið vandamál
í fjósi getur verið til bóta að nota
góðan spenaúða, ég segi úða því
sá galli er á dýfuglösum að þau
geta orðið smitberi milli kúa nema
hreinlæti þeirra sé þeim mun betur
gætt, þ.e. glösin þrifin og tæmd
daglega. Spenaúðinn þarf helst
að mynda lokunardropa neðan í
spenaopinu til þess að hæfileg vörn
sé að, þ.e. speninn sé sem mest
lokaður eftir mjaltir til hindrunar
nýsmiti upp í gegnum spenaopið.
Dýfur sem innihalda joð eru hátt
skrifaðar þessa stundina. Það tekur
spenaopið og varnarkerfi spenans
u.þ.b. hálfa klst. að lokast og mynda
viðunandi vörn gegn utanaðkomandi
sýklum eftir mjaltir. Þetta meðfædda
varnarkerfi er gríðarlega öflugt en
getur skaðast og orðið lélegt ef
t.d. mjaltir eru óvandaðar, soghæð
mjalta ekki á réttu róli eða ónýtt
spenagúmmí svo eitthvað sé nefnt.
Fyrstu merki um að eitthvað sé að er
útdregin slímhimna í spenaopinu og
kross sprunginn spenaendi.

Er mjaltakerfið í lagi?
Fylgist vel með mjaltakerfinu
hvort heldur hefðbundnar mjaltir
eru eða sjálfvirkar og sparið ekki
fyrirbyggjandi skoðanir, mælingar
og yfirferð þjónustuaðila. Þá ber
að nefna varnir gegn spenastigi
sem er alvarlegur skaðvaldur,
einn sá algengasti. Þá er básinn og
bindingarnar, ef kýr eru bundnar,
ofarlega á áhættuskránni. Burt með
klafa og keðjubindingar og reimar
í staðinn, lækka kantinn milli báss
og fóðurgangs niður fyrir 15 cm,
mjúkar mottur í bása. Einnig að
mjólkandi kýr, kýr í geldstöðu eða
yfirhöfuð kýr sem farið er að koma
undir séu ekki hafðar í stíum með
hörðu undirlagi og þá sér í lagi ekki
á steinbitum vegna eigin stighættu,
stighættu af öðrum kúm og ekki síst
kulda frá haughúsi.
Eru klaufirnar snyrtar?
Að endingu og ekki síst er atriði
sem er mjög mikilvægt, en það er
klaufahirðan. Ofvaxnar klaufir eru
undirrót margra sjúkdóma í kúm,
m.a. júgurbólgu, svo ekki sé nú
talað um stighættu kúa með ofvaxnar
klaufir þar sem hættan er mest þegar
þær eru að standa upp eða leggjast.
Látið endilega snyrta klaufir
a.m.k. árlega því ef það er gert
reglulega verða minni líkur á helti
sem oft má sjá á nýklaufskornum
kúm sem voru með mikið vaxnar
klaufir fyrir.
Þá að lokum hið augljósasta, hrein
og þurr fjós með hreinar og klipptar
kýr eru mun líklegri til að vera laus
við júgurbólgu, þetta er staðreynd.
Hér hafa verið nefnd nokkur
atriði sem skipta miklu máli í
forvarnartilgangi en ljóst er að ef öll
atriði sem skipta máli hefðu flotið
með hefði þessi grein verið helmingi
lengri.
Kristján Gunnarsson ráðgjafi
Bústólpa ehf.
Kristján Gunnarsson
Forvarnir og auglýsingar
Það hefur verið ánægjulegt að
heyra auglýsingar nokkurra
fyrirtækja sem eru með
forvarnarboðskap í fjölmiðlum.
Sem dæmi minnir Eimskip unga
reiðhjólanotendur á að nota hjálm,
Bílabúð Benna á að fara aldrei
neitt nema með beltin spennt og
VÍS er með sínar skemmtilegu
auglýsingar í sjónvarpi sem
koma víða við. Vonandi er þetta
upphafið að öldu auglýsinga í
þessum stíl sem lúta að forvörnum
hjá fleiri fyrirtækjum.
Hvað get ég gert?
Nánast allir þekkja einhvern sem
hefur látist í slysi eða slasast það
alvarlega að viðkomandi bíður
þess aldrei bætur. Með því að opna
umræðu um slys og ræða afleiðingar
þeirra má minnka líkurnar á að
þau endurtaki sig. Þetta hefur
margsannað sig. Sem dæmi kom ég
að umferðarátaki Snigla árið 1993
þar sem í einni auglýsingunni sagði
eftirfarandi: „Fyrstu 10 ár Snigla
dóu 15 manns á bifhjólum, en af
þeim voru 5 fullir. Næstu 10 ár dóu
7 og enginn fullur.“ Árangurinn
tvíþættur, annars vegar 100%
árangur þar sem enginn dó ölvaður
á hjólinu sínu. Hins vegar yfir 50%
fækkun banaslysa bifhjólafólks.
Þetta þakka ég persónulega því að
þarna var mótorhjólafólk að fræða
mótorhjólafólk með hjálp fjölmiðla.
Bóndi fræðir bónda
Því miður eru bændur á Íslandi
ekki nógu duglegir að tilkynna
slys og óhöpp svo að nánast
ómögulegt er að vinna markvisst
að forvörnum út frá gagnagrunni.
Í síðasta forvarnarpistli nefndi
ég hvernig börn eru notuð til að
koma forvarnarskilaboðum heim
á býli í Bandaríkjunum. Þar er
til gagnasafn þar sem þeir sem
hafa lent í slysum segja sögu sína.
Einhver átakanlegasta sagan er
frá K.T. Reynolds frístundabónda,
sem heldur fyrirlestra öðrum til
varnar af skelfilegri reynslu sinni.
Sagan sem hann segir er þegar
hann hafði fengið lítinn traktor
að láni til að slá gras. Börnin hans
þrjú – fimm, átta og níu ára –
nauðuðu í honum allan daginn að
fá að sitja hring með honum á litla
traktornum. Alla tíð sagði hann
nei því að það væri hættulegt.
Þegar hann var búinn að slá
báðu börnin um hringferð á þeirri
forsendu að hann væri búinn að
slá og þá væri það ekki hættulegt.
Með yngsta barnið í fanginu og
dóttur sína og son hvort á sínu
afturbrettinu ákvað hann að fara
smá hring með börnin. Ferðin
fékk skelfilegan endi, brettið
undan átta ára syninum brotnaði
og hann varð undir afturhjóli
vélarinnar og lést. Skilaboð
K.T. Reynolds til annarra er að
standa við að Nei er Nei og að
hafa þor til þess að segja nei gerir
foreldri að ábyrgari aðila. Margar
svona reynslusögur má finna á
forvarnarvefsíðum í amerískum
landbúnaði, en árangur forvarna í
Bandaríkjunum er virkilega mikill
og aðferðarfræðin bæði góð og
ódýr.
Opin umræða skilar árangri
Í þessum stuttu forvarnarpistlum
hefur verið komið víða við og
vonandi einhverjum til fróðleiks.
Þó hef ég ekki enn fengið JÁ-svar
við spurningu minni þegar ég
spyr bændur sem ég hitti hvort
slökkvitæki eða fyrstuhjálparpakki
sé í traktornum. Ég ferðast mikið
og finnst afgerandi misbrestur á
notkun fólks í bílum á öryggisbeltum
í smærri þorpum og þéttbýliskjörnum
úti á landi. Oft sér maður fjórhjól eða
sexhjól í vinnu á túnum en allt of oft er
enginn hjálmur. Fyrir skemmstu lenti
þingmaður í alvarlegu vélsleðaslysi.
Í viðtali sagðist hann eiga bæði betri
fjarskiptabúnað og brynju sem hann
var ekki með í slysinu. Það getur
verið í lagi að gleyma veskinu heima
í búðarferð en að hugsa um öryggi
sjálf síns og annarra á einfaldlega
að vera sjálfsögð hugsun hvers og
eins. Öryggisbúnaður er til þess að
nota hann.
liklegur@internet.is
Hjörtur L. JónssonÖRYGGI – HEILSA – UMHVERFI
KEEP FARM EQUIPMENT
IN GOOD CONDITION
SAFETY FOR FARMERS
STAY
FARM SAFE
Góður aðbúnaður smákálfa skilar sér margfalt. Gott er að hafa kálfa á þurrum