Skírnir - 01.01.1972, Page 212

210
RITDOMAR
SKÍRNIR
Heldur virðist ólíkleg sú skýring höfundar, að uppruni hinna órödduðu
hlj óffa l m n r á undan lokhljóði eigi rót sína aÖ rekja til horfinna tilfella
aðblásturs. Sé sú tilgáta höfundar rétt, aö aðblásturinn megi rekja til radd-
bandalokhljóðs, er þctta hugsanlegt, en hljóðfræðilega óhugsandi, ef aðblást-
urinn hefur fyrrum myndazt eins og í nútímaíslenzku. Sennilegasta skýringin
á uppruna þessara hljóða er þó sú, að hér sé um að ræða árangur samlögun-
ar, sem gerzt hefur um líkt leyti og lokhljóðin b d g urðu órödduð í mál-
inu. Hafa verður í huga, að með afröddun lokhljóðanna styrktist munnmynd-
un þeirra, þ. e. hljóðin „hertust“. Hafi rödduð lokhljóð fyrrum veriö til, eins
og sögulegar ástæður virÖast styðja, er sömuleiðis ólíklegt, að aðblástur hafi
getað átt sér stað á undan löngum b d g (bls. 126-129). Ekki er heldur
hægt að samþykkja, að breytingamar stl < sl, stn < sn séu hljómfræöilegs
eðlis (bls. 142 og 146). Þetta eru orkubreytingar, sem skýrast sem töf á opn-
un hliðargangs eða gómfillu. Hið sama má segja um hin svokölluðu fráblásnu
afbrigði af /þ/ (bls. 148); þau skýrast sem orkuaukningarbreytingar.
Yfirleitt er undirrituðum ekki fullljóst, hvað höfundur á við með því að líta
á íslenzka áherzlu sem „dynamíska". Sennilegast virðist, að höfundur álíti,
að styrkleiki (intensity) sé aðalinnihald íslenzkrar áherzlu (bls. 49-50, 51,
83). Sé svo, þá er þetta þó aðeins vinnutillaga, því að nákvæmlega ekkert er
þelckt um hina ýmsu þætti áherzlu í íslenzku eða um hlutfallslegt gildi þeirra.
Þar eð vitað er, hve gífurlega flókið fyrirbæri áherzla er, er á hinn bóginn
óhugsandi, að íslenzk áherzla einkennist af einum þætti. Þeir hljóta að vera
fleiri en einn, en hvemig því er varið, er ekki vitað. Hitt er þó alvarlegra, að
höfundur greinir ekki skýrt að áherzluþætti og myndunarhætti. Hann skrifar
á bls. 104: „Dynamísk herðing getur myndazt hvar sem er í munnholinu:
frá raddböndum til vara.“ Þetta þýðir, að höfundur mglar saman styrkleika
(intensity), sem er eðlisfræðilegt hugtak og orku, sem er myndunarlegt hug-
tak. Slík ónákvæmni stefnir ekki aðeins í hættu allri kenningu hans, heldur
gerir hún einnig ókleift, að nokkur geti vitað, hvað höfundur er í raun og
vem að fara.
Hugtak höfundar „lengdartoppur“ er ótvírætt gagnlegt í fónólógískri grein-
ingu nútímaíslenzku, því að ekki er nauðsynlegt að gera ráð fyrir neinu, sem
er í ósamræmi við hljóðfræöilegar staðreyndir í málinu. Hins vegar er ekki
alltaf hægt að grípa til þessa hugtaks. Ef horin eru saman orðin taplaus og
tafllaus, er eini munurinn á milli þeirra mismunandi lengd áherzlusérhljóðs-
ins (langt í taplaus, stutt f tafllaus). Það verður því að samþykkja fónólóg-
íska sérhljóðalengd í íslenzku, þótt deiligildi hennar sé afar lítið.
Undanfarandi athugasemdir snerta ekki gmndvallarkenningu höfundar, sem
sé, að aðblásturinn sé leifar af fornu áherzlukerfi líkt og raddbandalokhljóð-
ið í nútímadönsku. Þessi kenning styðst að nokkru við niðurstööur rann-
sókna rússneska málfræðingsins Kacnel’sons. Hvort kenning höfundar er álit-
in möguleg, fer því að miklu leyti eftir því, hvernig menn líta á kenningar
Kacnel’sons. Hitt er auðvitað augljóst mál, að uppruna aðblástursins er ein-
hvers staðar að leita og sterkustu rökin fyrir kenningu höfundar eru sennilega
þau, að aðblásturinn er alltaf /h/ í nútímaíslenzku. /h/ getur hæglega þróazt