Skírnir - 01.01.1972, Blaðsíða 222

220
RITDÓMAR
SKIRNIR
maður - óskrifandi (og ólæs?) - skyndilega orðinn klerkur góður, vel
lesinn í miðaldabókmenntum, latneskum og kristilegum. Þannig spyr Halldór,
hvernig „málfræðilegt" orð Völuspár einsog „undursamlegur“ geti „hafa orðið
til í norrænu áður en ritað mál, bóklegur lærdómur og grammatik, er komið á
gáng, þeas. norrænir menn famir að lesa latínu"; geti slíkt „orð svo fjar-
lægt orðfæri norrænna rúnaristna, verið annað en þýðíng á latnesku orði,
td. mirabilis?“ A svipaðan hátt finnst honum orðið „hórdómur" óskiljanlegt í
Völuspá, „nema þar liggi kristilegur fiskur undir steini“: „Hórdómur er úr
tíu boðorðum guðs, gyðínglegt hugtak úr Biflíunni, til okkar komið með
kristninni sem partur af guðfræðilegri siðaspeki. /------/ Eftir svona orði
að dæma, og öðrum þvílíkum, getur Völuspá varla verið ort áðuren farið
var að þýða kirkjuleg rit á íslenzku og til orðinn orðaforði um kristileg hug-
tök í málinu“ (36-37).
Nú er það auðvitað engin nýlunda, að Völuspá sé talin bera vott um
einhverja þekkingu á krislnum hugmyndaheimi. Hitt verður varla séð, að
sú staðreynd - ef það er staðreynd, og ekki aðeins tilgáta - sé því til fyrir-
stöðu, að kvæðið hafi verið ort kringum árið 1000, en sú tímasetning hefur
notið nokkuð almenns fylgis með fræðimönnum. Lausleg kynni af hugtökum
og orðum kristins dóms þurfa auðvitað ekki að stafa af lestri og bóklegum
lærdómi. Það má vel vera, að höfundur Völuspár hafi ekki kunnað „að stafa
nafnið sitt“, einsog segir í Islendingaspjalli.
En Laxness hefur meira af sama tagi á boðstólum. Einn af „hnýsilegum
stöðum“ í fornkvæðunum er niðurlag Sonatorreks: „skal eg þó glaður / með
góðan vilja / og óhryggur / heljar bíða“. En hugtakið góður vilji er að áliti
Halldórs sótt beint til jólaguðspjallsins, samkvæmt Lúkasi II, 14. Þann stað
þýðir hann eftir latneskum texta Vúlgötu: „Dýrð sé guði í upphæðum og
friður til handa þeim mönnum sem eru með góðan vilja (eða hafa góðan
vilja).“ Hugtakið góður vilji, segir Laxness, er „í senn guðfræðilegt og sið-
fræðilegt“, hinsvegar „lítt hugsanlegt í munni norræns manns sem lifði á
tíma meðan norrænir menn voru utanvið evrópskan samtíma“. I fornu máli
norrænu felur orðið „vilji“ í sér „aungva skírskotun til trúar eða siðgæðis“
(43-46).
Þetta er snjöll og skemmtileg athugun. En hvaðan hefur höfundurinn vitn-
eskju sína uni merkingu abstraktra orða í fornöld? Satt er það, við þekkjum
ekki lengur þau orð nema úr skrifuðum heimildum, einsog þau voru fest á
bókfell á ritöld. En hvað vitum við um notkun slíkra orða á öldunum þar á
undan? Ærlega sagt, harla lítið eða svosem ekki neitt. Það er til dæmis ekki
auðvelt að sjá, hvaðan Halldór hefur vissu sína um að í orðinu „hórdómur“
sé „hugtak falið sem heiðnum manni mundi hafa þótt óímunnberanlegt" (37).
Og þó að orðið og orðasambandið „undursamlegur“ og „góður vilji“ séu vel
kunn úr kristnum bókum, virðist ekkert því til fyrirstöðu, að þau hafi verið
notuð í rnálinu löngu fyrir ritöld. Að þessi orð og hugtök séu útaf fyrir sig
nauðsynlega kristilegs og guðfræðilegs eðlis, finnst mér hæpin fullyrðing.
Yfirleitt virðist Laxness núorðið vera þeirrar skoðunar að forfeður hans
hafi verið gersamlega blankir menningarlega, áður en farið var að dýfa þeim